Game of Europe: Winter is coming

H κυβερνητική κρίση στη Γαλλία σημαίνει ίσως το τέλος μιας σιωπηρής αποδοχής της γερμανικής ηγεμονίας κατά τον χειρισμό της κρίσης στην ευρωζώνη. Οι σκληρές επικρίσεις του υπουργού Οικονομίας Αρνό Μοντμπούρ κατά του Βερολίνου και ειδικά κατά της καγκελαρίου Μέρκελ, μπορεί να τον απομακρύνουν από την κυβέρνηση, αλλά δείχνουν ότι η άκριτη υποταγή στις γερμανικές δοξασίες περί θεραπείας της ύφεσης με περιορισμό των ελλειμμάτων οδεύει προς το τέλος της.

Η σφοδρή κριτική του Μοντμπούρ, όπως δημοσιεύθηκε στη «Le Monde», είναι φανερό ότι δεν γίνεται για εσωτερική κατανάλωση· εκφράζει την αγωνία των Γάλλων, που απειλούνται από ύφεση και ανεργία, και την ανάγκη τους να εφαρμόσουν μια πολιτική αφιστάμενη από τη γερμανική ορθοδοξία. «Η πολιτική μείωσης των ελλειμμάτων είναι ένας οικονομικός παραλογισμός καθώς, αφού καταπνίγουν την ανάπτυξη, δεν επιτυγχάνουν τους ίδιους τους στόχους τους, εξαιτίας της μείωσης της δραστηριότητας», επέμενε χθες ο Μοντμπούρ ενώ ουσιαστικά παραιτούνταν. Το Σάββατο ήταν αναλόγως σαφής: «Η Γερμανία έχει πιαστεί στην παγίδα της πολιτικής της λιτότητας που επέβαλε σε όλη την Ευρώπη… Όταν λέω Γερμανία, εννοώ τη γερμανική Δεξιά που υποστηρίζει την Αγγέλα Μέρκελ… Η Γαλλία δεν μπορεί πλέον να άγεται και να φέρεται… Έχουμε δύο προβλήματα: την ευρωπαϊκή δημοσιονομική πολιτική, με τη συσσώρευση σχεδίων λιτότητας σε όλες τις χώρες της Ένωσης, και τη νομισματική πολιτική, η οποία είναι υπερβολικά κλειστή. Τα διδάγματα της δεκαετίας του 1930 θα πρέπει να μας κάνουν να καταλάβουμε ότι η ανεργία είναι αυτή που προκαλεί σκλήρυνση και άνοδο της βίας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες».

Αλλά και ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μισέλ Σαπέν άσκησε παρόμοια κριτική, μιλώντας στην ιταλική εφημερίδα «La Reppublica»: «Η ευρωζώνη κινδυνεύει να εγκλωβιστεί σ’ έναν φαύλο κύκλο ασθενούς ή αρνητικής ανάπτυξης. Πρέπει οπωσδήποτε να επιβραδύνουμε το ρυθμό μείωσης των ελλειμμάτων».

Ο Ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ρέντσι, αντιμέτωπος με την ύφεση αλλά και το πρωτοφανές κύμα προσφύγων από το Μαγκρέμπ και τη Μέση Ανατολή, φαίνεται να συμφωνεί περισσότερο με τον Μοντμπούρ, παρά με τον διστακτικό πρόεδρο Ολάντ. Καίγεται να επιτύχει μια κάποια ανάκαμψη της χειμαζόμενης οικονομίας του και όχι να κατεβάσει το έλλειμμα κάτω από ο όριο-φετίχ του 3%. Ρέντσι και Μοντενμπούρ φαίνεται να συμμερίζονται ασμένως τις πικρές διαπιστώσεις για την Ευρώπη, που έκαναν οι νομπελίστες οικονομόλογοι στο καθιερωμένο συνέδριό τους στο Λιντάου, ενώπιον της κυρίας Μέρκελ.

«Οι ιστορικοί θα ρίξουν πίσσα και πούπουλα στους Ευρωπαίους κεντρικούς τραπεζίτες» είπε ωμά ο Πίτερ Ντάιαμοντ του ΜΙΤ, ειδικός στην ανεργία. «Οι νέοι Ευρωπαίοι που αναζητούν εργασία εν μέσω ύφεσης θα επηρεαστούν για δεκαετίες. Πρόκειται για ένα τρομακτικό αποτέλεσμα και είναι εντυπωσιακό πόσο λίγες αντιδράσεις έχουν προκληθεί για πολιτικές που είναι τόσο εκπληκτικά καταστροφικές», πρόσθεσε. Και ο Τζόζεφ Στίγκλιτς: «Η Ευρωζώνη απειλείται από μια ύφεση, που μπροστά της θα ωχριούν οι χαμένες δεκαετίες της Ιαπωνίας… Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος για το μέλλον της νομισματικής ένωσης, με δεδομένο ότι ακολουθούν οι οικονομικές επιπτώσεις των γεωπολιτικών στρεβλώσεων».

Η καγκελάριος Μέρκελ υπερασπίστηκε την πολιτική της στο Λιντάου, αλλά όπως παρατήρησε ένας Γερμανός σχολιαστής στη Die Welt, «o Στίγκλιτς έχει τους αριθμούς με το μέρος του». Κυρίως: Εφεξής η καγκελάριος δεν θα έχει απέναντί της αδύναμες κυβερνήσεις μικρών χωρών, αλλά τη Γαλλία, την Ιταλία, και βέβαια την σκληρή πραγματικότητα της ύφεσης, της ανεργίας, του αποπληθωρισμού, ου μην αλλά και την γεωπολιτική: το οδυνηρό τίμημα των κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Στο ευρωπαϊκό Game of Τhrones τώρα κορυφώνεται ο κύκλος «Winter is coming».

Αφήστε τους Ελληνες να δουλέψουν!

Τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επιβεβαιώνουν ό,τι σωρεύει η καθημερινή εμπειρία: το ρεύμα μετανάστευσης αυξάνεται εντυπωσιακά. Από το 2009 έως το 2011, η μετανάστευση Ελλήνων προς χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης αυξήθηκε κατά 170%. Το 2012, ένας στους τέσσερις Ελληνες επιθυμούσε να μεταναστεύσει μόνιμα, το 4% το σχεδίαζε για τον επόμενο χρόνο.

Μόνο στη Γερμανία, την τελευταία τριετία μετανάστευσαν 25.000 Ελληνες, πολλοί εκ των οποίων είναι γιατροί, μηχανικοί, εκπαιδευμένοι επιστήμονες και επαγγελματίες. Προ μηνών υπουργός του κρατιδίου Β. Ρηνανίας – Βεστφαλίας μου περιέγραφε την κατάσταση στην κοιλάδα του Ρουρ, την βιομηχανική καρδιά της Γερμανίας· πώς προσπαθούν να κάνουν πιο άνετη και ενδιαφέρουσα τη ζωή στις κωμοπόλεις της περιοχής για να προσελκύσουν εργαζόμενους στη βιομηχανία. Θέλουμε πολύ να έρθουν τεχνικοί απ’ όλη την Ευρώπη, η Γερμανία αντιμετωπίζει οξύ δημογραφικό πρόβλημα, ο πληθυσμός της γερνάει. Παρατήρησα ότι πολλοί νέοι Ελληνες αναζητούν εργασία στη Γερμανία, ιδίως οι πολυπροσοντούχοι επιστήμονες. Αχ, θέλουμε πολύ να έρθουν! απάντησε. Και η επίσης γερασμένη Ελλάδα, με το τρύπιο ασφαλιστικό σύστημα, τι θ’ απογίνει; ρώτησα. Εχετε δίκιο, αλλά τι να κάνουμε; Κι εμείς τους χρειαζόμαστε πολύ, απάντησε. Ηταν ειλικρινής και ευγενέστατη. Εργαζόταν με θέρμη για το μέλλον της πατρίδας της.

Σκέφτηκα αν συνειδητοποιούμε το μέγεθος της δημογραφικής καταστροφής, την απειλή εθνικού μαρασμού που ορθώνεται μπροστά μας. Οι Ελληνες μεταναστεύουν μαζικά για τρίτη φορά μέσα σε έναν κύκλο αιώνα: αρχές του 20ού αιώνα προς Αμερική, 1950-60 προς Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία, δεκαετία 2010 προς πάσα κατεύθυνση. Την παρούσα φάση χαρακτηρίζει η φυγή όχι ανειδίκευτων εργατών αγροτικής καταγωγής, αλλά επιστημόνων και τεχνικών με πανεπιστημιακή εκπάιδευση, η οποία έχει πληρωθεί αδρά από τις οικογένειες καταγωγής και το ελληνικό κράτος.

Επιπλέον, το brain drain διεξάγεται σε έδαφος σοβαρής από χρόνια υπογεννητικότητας, προκληθείσας από άλλους κοινωνικούς παράγοντες, η οποία όμως φαίνεται να επιδεινώνεται ραγδαία εξαιτίας της κατάρρευσης των εισοδημάτων και της γενικευόμενης ανασφάλειας των μεσοστρωμάτων. Και χειρότερα: η έκρηξη της ανεργίας φέρνει το ασφαλιστικό σύστημα ακόμη πλησιέστερα στο σημείο μηδέν, στο μέτρο που οι εργαζόμενοι είναι πια λιγότεροι από της μη εργαζόμενους. Οταν οι νέοι φεύγουν και όσοι μένουν είναι εκτός εργασίας ή σε mini jobs, ποιοι θα πληρώσουν τις συντάξεις των ηλικιωμένων και την περίθαλψη όλων;

Για να διακοπεί εγκαίρως αυτή η πολλαπλώς θανάσιμη αιμορραγία σε εθνική-ιστορική κλίμακα, δεν αρκεί προφανώς να περιμένουμε να γεννηθούν έξι-εφτά χιλιάδες θέσεις εργασίας, όταν και όπως θα αποφασίσουν κάποια funds. Οι νέοι και οι άνεργοι πρέπει να οπλιστούν με κίνητρα, διευκολύνσεις και ευκαιρίες για να μπουν τώρα, αμέσως, στην εργασία· σε μεταβατικές δουλειές που θα οργανώσει το κράτος, ως μεγάλος εργοδότης ανάγκης, αλλά και σε δουλειές που πρέπει να ξαναδημιουργηθούν επειγόντως στη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, στο πεδίο που υπέστη το τρομερότερο πλήγμα, στο πεδίο που προσφέρει το 85% των θέσεων εργασίας στην Ελλάδα. Το ισχύον περιβάλλον της φοροεπιδρομής απαγορεύει σε οποιονδήποτε να ανοίξει επιχείρηση ή να εργαστεί σαν ελευθεροεπαγγελματίας έντιμα. Με 27% φόρο από το πρώτο ευρώ, με 4.000 αναγκαστική ετήσια εισφορά ΤΕΒΕ, και αβάσταχτο ΙΚΑ υπαλλήλων, κανείς δεν τολμά να σκεφτεί να ανοιχτεί στο επιχειρείν· οι Ελληνες κάθονται αδρανείς, παγωμένοι, και φυτοζωούν με συντάξεις γερόντων. Παγωμένοι γύρω από το ξόδι της Ελλάδας..

Δικαίωμα στην εργασία, δικαίωμα στο όνειρο

Για τέταρτη συνεχή χρονιά η χώρα κλυδωνίζεται χτυπημένη από τις επιπτώσεις της πτώχευσης και την εξ αυτής πολιτική αστάθεια. Οι προχθεσινές προβλέψεις του ΔΝΤ για το χρηματοδοτικό κενό της διετίας 2015-16, ύψους 6,6 δισ. ευρώ, και τα εξ αυτού απαιτούμενα μέτρα λιτότητας είναι η είδηση που προοικονομεί την κοινωνική και οικονομική πολιτική του προσεχούς μέλλοντος. Η πτώση θα συνεχιστεί. Στην καλύτερη περίπτωση, και υπό την προϋπόθεση ότι θα «κουρευτεί» το χρέος, θα βελτιωθούν οι δημοσιονομικοί δείκτες, ενδεχομένως να ανασχεθεί η ύφεση, αλλά ο ουσιωδέστερος όλων δείκτης, η ανεργία, θα προσεγγίζει ή και θα ξεπερνά το ζοφερό 30%. Στην καλύτερη περίπτωση, δηλαδή, θα εισέλθουμε δειλά σε φάση «άνεργης ανάπτυξης»· και τούτο μόνο εάν οι Ευρωπαίοι δανειστές δεχτούν το «κούρεμα» που προτείνει εμφατικά το ΔΝΤ. Σε αυτή τη φάση εισέρχεται η Ισπανία, όπως πρόσφατα δήλωσε ο πρωθυπουργός της χώρας, χωρίς να κρύβει την απογοήτευσή του για τη δομική και αμείωτη ανεργία.

Απ’ όλους τους δείκτες της οικονομίας, ο δείκτης ανεργίας είναι αυτός που κατεξοχήν και πρωτίστως διαμορφώνει το κοινωνικό κλίμα και την πολιτική σταθερότητα. Η πλήρης απασχόληση ήταν η πρωταρχική μέριμνα για όλες τις κυβερνήσεις του μεταπολεμικού κόσμου, συντηρητικές, φιλελεύθερες, σοσιαλδημοκρατικές, και με άλλη προσέγγιση για τις κομμουνιστικές. Με την πλήρη απασχόληση, το κράτος πρόνοιας και τη ζήτηση σταθερά υψηλή, επιτεύχθηκε η ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης από τον πόλεμο Ευρώπης.

Το εντελώς αντίθετο συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα και στον ευρωπαϊκό Νότο, και απειλεί όλο και περισσότερες χώρες. Η πικρή πείρα των ετών μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, μας δείχνει ότι όλες οι θεμελιώδεις αρχές της μεταπολεμικής περιόδου έχουν εγκαταλειφθεί και επιπλέον έχουν συκοφαντηθεί. Η ανεργία του 25% ή του 30% είναι βόμβα με απρόβλεπτες επιπτώσεις για την κοινωνική ειρήνη και την ίδια την ουσία της δημοκρατίας: ο χρόνιος άνεργος ή ο ψαλιδισμένος νέος δεν μετέχουν ισότιμα στον δημόσιο βίο, δεν έχουν ίσα δικαιώματα, είναι αποκλεισμένοι πίσω από τα αδιαπέραστα τείχη της πενίας και της αυτοταπείνωσης. Κι όταν αυτή η μοίρα πλήττει το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού, για πέντε ή δέκα χρόνια, τότε μιλάμε πλέον για φαλκίδευση της δημοκρατίας, για διολίσθηση σε νεοφεουδαρχία, επιβαρυνόμενη από βαρύ αίσθημα συλλογικής ταπείνωσης. Πολύ περισσότερο που ο κοινωνικός αποκλεισμός διά της ανεργίας πλήττει τους νέους, τους διαποτίζει με αισθήματα αναξιότητας, παραίτησης και μοχθηρίας, αφαιρώντας τους το μέλλον, και αφαιρώντας ταυτόχρονα κάθε ικμάδα από τον εθνικό κορμό. Τους αφαιρείται το δικαίωμα στο όνειρο, το δικαίωμα στην ευτυχία, ό,τι διακηρύσσεται στα ιδρυτικά κείμενα της δημοκρατίας, γαλλικά, αμερικανικά, πανανθρώπινα.

Αναρωτιέμαι αν οι χρυσοκάνθαροι των Βρυξελλών και της Φρανκφούρτης, οι εγκέφαλοι του Βερολίνου, ακόμη και οι εξουθενωμένοι πολιτικά Ελληνες ηγέτες, έχουν συναίσθηση της μαζικής δυστυχίας που σκορπίζουν οι πολιτικοί τους σχεδιασμοί και αν περνούν από το νου τους οι ιστορικές αναλογίες με τον Μεσοπόλεμο.

Ο Τρίτος Πόλεμος της Ευρώπης

«Σώσαμε τις τράπεζες, αλλά κινδυνεύουμε να χάσουμε μία γενιά», δήλωσε πριν από λίγες ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς. Η ζοφερή διαπίστωση του Γερμανού σοσιαλδημοκράτη πολιτικού μας φέρνει στον νου την άνοιξη του 2010, μέρες σύγχυσης και σοκ. Σε ένα ημιεπίσημο δείπνο, Ελληνας τραπεζίτης μού είχε πεί ότι η κρίση, που τότε μόλις είχε αρχίσει να δείχνει τη σφοδρότητά της, δεν θα περνούσε σε λιγότερο από δέκα-δεκαπέντε χρόνια. Στην παρατήρησή μου ότι αυτή η πρόβλεψη ακούγεται τρομακτική, μου απάντησε νηφάλια και αφοπλιστικά: «Εχουμε και οι δύο παιδιά, καλύτερα να ξέρουμε τι πρόκειται να συμβεί».

Τον θυμήθηκα λίγο καιρό αργότερα, αφού είχε ψηφιστεί το πρώτο Μνημόνιο, όταν ο Ιταλός οικονομολόγος και πρώην υπουργός Τομάζο Πάντοα Σιόπα μίλησε ευθέως για δεκαπέντε χαμένα χρόνια και για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων.

Η πραγματικότητα έμελλε να είναι ακόμη πιο σκληρή και από τις σκοτεινές προβλέψεις των οικονομολόγων το 2010. Σήμερα, μετά τρία χρόνια διάσωσης, δηλαδή λιτότητας και βαθιάς ύφεσης, μετά τρία χρόνια σοκ και ενοχοποίησης, ένας Γερμανός πολιτικός, από τη χώρα που πρωτοστατεί στην εφαρμογή της ενάρετης λιτότητας παρ’ ημίν, άρα και της συνοδεύουσας ύφεσης, περιγράφει αδρά την ιστορική καταστροφή που συντελείται όχι μόνο στην αμαρτωλή Ελλάδα αλλά σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο: «Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία διαθέτουν ίσως τις καλύτερα εκπαιδευμένες γενιές που υπήρξαν ποτέ στις χώρες τους, οι γονείς τους επένδυσαν πολλά χρήματα στην εκπαίδευση των παιδιών τους, έκαναν το σωστό. Και τώρα που είναι έτοιμοι να εργασθούν, η κοινωνία λέει: ‘Δεν υπάρχει θέση για εσάς’».

Το 60% νεανικής ανεργίας είναι ο δείκτης αποτυχίας της Ενωμένης Ευρώπης, δείκτης μιας απίστευτης πολιτικής μυωπίας των Ευρωπαίων ηγετών, αλλά και σήμα κινδύνου για τον ίδιο τον πυρήνα των δημοκρατιών και την κοινωνική ειρήνη. Ενας άλλος Ευρωπαίος ηγέτης, ο Ζαν Κλωντ Γιουνκέρ, πρόσφατα το διατύπωσε με πικρή ωμότητα: «Όποιος πιστεύει ότι δεν τίθεται πλέον το αιώνιο ερώτημα περί ειρήνης και πολέμου στην Ευρώπη, μπορεί να πλανάται οικτρά. Οι δαίμονες δεν έχουν φύγει, απλά κοιμούνται».

Υπό μία έννοια, και οι δύο πολιτικοί ηγέτες δείχνουν να αναγνωρίζουν ότι η αιώνια ειρήνη έχει ραγίσει. Και δειλά αναγνωρίζουν επίσης ότι με δική τους ευθύνη οι ευρωπαϊκοί λαοί αφέθηκαν ανυπεράσπιστοι, βουλιάζουν στην ανεργία και τον αποκλεισμό, τα κράτη χρεοκοπούν, οι δημοκρατίες κλονίζονται, ενώ η χρηματοπιστωτική βιομηχανία δέχεται συνεχώς τους πόρους και τα χάδια των κρατών.

Γιατί; Μια απάντηση, μεταξύ άλλων, είναι η εξής: όπως στις παραμονές του Α΄Πολέμου, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν πίστευαν ότι απειλείται η ειρήνη, άρα δεν τη θωράκιζαν, έτσι και μέχρι το 2007-08, δεν πίστευαν ότι η νεαρά και ευημερούσα ευρωζώνη μπορεί να πληγεί από τη μεγάλη κρίση, άρα δεν είχαν απολύτως καμία προετοιμασία. Η ίδια η ευρωζώνη δεν ήταν εξοπλισμένη για αντιμετώπιση κρίσεων. Ακόμη και σήμερα, με την μακρά και πικρή πείρα της έκρηξης του δημόσιου χρέους, των πτωχεύσεων, των μνημονίων και της παγίδας της ύφεσης, η κρίση αντιμετωπίζεται με νυσταλέα αντανακλαστικά, με αδύναμα γιατροσόφια που πάντα χορηγούνται αργά, με υστεροβουλία, και με καταπλήσσουσα επιμονή σε μια ηθικολογία, που δεν μπορεί να κρύψει την υπερχειλίζουσα υποκρισία και την έλλειψη πραγματισμού. Ορισμένως η ηθικολογία και η καθυστέρηση δεν μπορούν πια να κρύψουν το βαθύ έλλειμμα πολιτικής νομιμοποίησης της ευρωελίτ στις Βρυξέλλες και την αφύσικη αυτονόμηση της κεντρικής τράπεζας στη Φρανκφούρτη από τα κράτη μέλη και τους δοκιμαζόμενους λαούς.

Κι έτσι, όπως στον Α’ Πόλεμο η Ευρώπη θυσίασε μια γενιά στα χαρακώματα και στα αέρια, όπως στον Β’ Πόλεμο αφάνισε μια γενιά νέων στρατιωτών αλλά και αμάχων, ισοπέδωσε πόλεις και στιγμάτισε εσαεί την ανθρώπινη συνείδηση με το Shoah, με παρόμοιο τρόπο τώρα, η μεγάλη Ευρώπη του 21ου αιώνα θυσιάζει ασυλλόγιστα την καλύτερη γενιά νέων στην ιστορία του Νότου της. Πρόκειται για πόλεμο με άλλα μέσα.

Δημιουργική καταστροφή; Ας το δεχτούμε. Αλλά πού είναι η δημιουργία; Εδώ, στο ευρωπαϊκό υπογάστριο, επί τρία τουλάχιστον χρόνια αντικρίζουμε μόνο καταστροφή, τέτοια που δεν είχαμε νιώσει από το τέλος της αιματοβαμμένης δεκαετίας του ‘40.

Η ελπίδα για διάσωση και δημιουργία βρίσκεται ακριβώς στην επίγνωση της καταστροφής, να συνειδητοποιήσουμε δηλαδή ότι ζούμε μια μείζονα ιστορική μετάβαση, αμετάκλητα, χωρίς επιστροφή στην προτέρα κατάσταση. Να συνειδητοποιήσουμε ότι οι απώλειες είναι βαθιές και μόνιμες, και ότι το προέχον δεν είναι τόσο η ανάκτηση των απωλεσθέντων, αλλά το χτίσιμο υγιών και ανθεκτικών δομών καθώς θα ανοιγόμαστε στο μέλλον. Η Μεγάλη Υφεση γκρεμίζει την κοινωνία, ακόμη τώρα που μιλάμε· το μέλλον όμως δεν συνίσταται μόνο από στατικά ερείπια, είναι δυναμική κατάσταση, σύντομα μια νέα κοινωνία ασπαίρουσα θα διαμορφώνει τη δική της κοίτη, και θα διεκδικεί νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και οργάνωσης του οικονομικού βίου, νέες συλλογικές αναπαράστασεις και ηθικές αξίες· μια νέα διάνοια.

Η παράδοση θα είναι μία πηγή που θα τροφοδοτεί το ποτάμι· το νέο περιβάλλον, το μεταϋφεσιακό, το «μεταπολεμικό» θα είναι η άλλη πηγή έμπνευσης και ενέργειας για την ανασυγκρότηση. Μένει να μεριμνήσουμε ποια στοιχεία της παράδοσης θα αξιοποιήσουμε, και πώς, δια της ενεργού βουλήσεως, της αναγεννημένης γενικής διάνοιας, θα ορίσουμε την κοίτη του ποταμού. Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ.

εικόνα: Βλάσης Κανιάρης, «Εις δόξαν»

Απειλή ιστορικού μαρασμού

Ποια είναι τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα για το αμέσως επόμενο διάστημα στην Ελλάδα; Κατά τη γνώμη μας, δύο, ένα μετρήσιμο κι ένα μη μετρήσιμο, και τα δύο όμως βόμβες στα θεμέλια: η ανεργία και ο διχασμός ―μάλλον, κερματισμός― της κοινωνίας.

Οι τελευταίες εκθέσεις της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής και του ΙΟΒΕ καταγράφουν τη συνεχιζόμενη συρρίκνωση της οικονομίας και μια ζοφερή κοινωνική πραγματικότητα. Η ανεργία τον φετινό Οκτώβριο έφτασε το 26,8%, έναντι του 19,7% τον αντίστοιχο περσινό μήνα. Ο ρυθμός αύξησης είναι τρομακτικός: 2,6% μηνιαίως. Αν διατηρηθεί αυτός ο ρυθμός, τον Οκτώβριο του 2013 οι άνεργοι θα είναι το 36,5% ― περισσότερο από το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού θα είναι εκτός εργασίας, εκτός βιοπορισμού.

Οι δείκτες ανεργίας και ύφεσης αντιστοιχούν στους δείκτες της αμερικανικής Μεγάλης Υφεσης, μετά το Κραχ του 1929. Αμερικανοί αναλυτές που παρακολουθούν με ανησυχία την Ευρώπη, υπολογίζουν ότι για να επανέλθει η ανεργία στα κοινωνικώς αποδεκτά επίπεδα του 7,5%, όσο δηλαδή μετριόταν η ανεργία στην Ελλάδα το 2007, θα απαιτηθούν είκοσι χρόνια. Είκοσι χρόνια είναι πολύ μακρύς χρόνος, είναι περίπου μια γενιά: πρώτος είχε μιλήσει για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων ο οικονομολόγος Τομάσο Πάντοα Σιόπα, πρ. υπουργός στην Ιταλία και σύμβουλος του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος είχε προβλέψει μια δεκαπενταετία πτώσης ήδη το 2010. Ο δε πρώην πρόεδρος της Bundesbank Aξελ Βέμπερ είχε εκτιμήσει ότι η κρίση χρέους θα ταλανίζει την Ελλάδα για την επόμενη τριακονταετία.

Πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι. Το 26,8% αντιστοιχεί σε περίπου 1,35 εκατομμύρια συμπολίτες, επί συνόλου 5 εκατομμυρίων ενεργού πληθυσμού· 1,35 εκατομμύρια νοικοκυριά, οικογένειες, στερούνται το βασικό ή το αναγκαίο συμπληρωματικό εισόδημα για να επιβιώσουν. Αλλιώς: 3,64 εκατομμύρια εργαζόμενοι πρέπει να παράγουν πλούτο ικανό να θρέψει 11 εκατομμύρια Ελληνες. Δεν γίνεται.

Αυτή η αριθμητική αφόρητης ένδειας μάς οδηγεί αναπόφευκτα στις μη μετρήσιμες αλλά εξίσου αισθητές συνέπειές της: στον διχασμό, τον κερματισμό του κοινωνικού σώματος. Εξαιτίας της κρίσης η Ελλάδα χάνει οδυνηρά ό,τι είχε κατακτήσει με κόπο τη μεταπολεμική περίοδο: υψηλή κοινωνική ομοιογένεια, διαταξική κινητικότητα και μια ευρύτατη μικρομεσαία τάξη. Οι πιο αδύναμοι κρίκοι των μικρομεσαίων στρωμάτων πληβειοποιούνται, τα χάνουν όλα, ενώ και τα μεσαία στρώματα φτωχοποιούνται, χάνουν τα προστατευτικά μαξιλάρια των σταθερών εισοδημάτων και των αποταμιεύσεων και ήδη απειλείται σοβαρά το τελευταίο οχυρό και ταυτοποιητικό στοιχείο, η ακίνητη περιουσία.

Αυτός ο μείζων κοινωνικός μετασχηματισμός ασφαλώς θα εκφραστεί και πολιτικά. Ηδη οι ψηφοφόροι μετατοπίστηκαν μαζικά προς τα άκρα του συμβατικού φάσματος, καθώς η κεντρώα έκφραση κατέρρευσε ηθικά. Η μετατόπιση δεν εκφράζει μόνο την ψήφο· εκφράζει και την οργή, την απόγνωση, τον φόβο, την ελπίδα και, για πρώτη φορά με τέτοια ένταση, τον ταξικό διαχωρισμό. Ο εμφιλοχωρών διχασμός δεν έχει ιδεολογικούς ή πολιτικούς χαρακτήρες, όσο κοινωνικούς και οικονομικούς, δηλαδή ταξικούς. Ακόμη πιο ωμά: οι πεπτωκότες, οι κατεστραμμένοι, οι μη έχοντες ούτε εισόδημα ούτε ελπίδα βραχυπρόθεσμης ανάταξης, βρίσκονται αποκομμένοι από το υπόλοιπο όλον των εχόντων κάτι, βρίσκονται απέναντι, καχύποπτοι και ενάντιοι. Οσο η υπόλοιπη κοινωνία των εχόντων -κάτι ή πολύ- δεν καταφέρνει να ανασχέσει την ερείπωση και να αναδιοχετεύσει μέριμνα, υλική ανακούφιση και εργασία προς τους ανέργους, το ενδεχόμενο ρήξεων θα ενισχύεται.

Συναφές και ίσως πιο ανησυχητικό για το μέλλον, με όρους εθνικούς -ιστορικούς, είναι το φαινόμενο της νεανικής ανεργίας, που φτάνει πια το 56% στις ηλικίες 15-25. Γνωρίζουμε από το κοντινό περιβάλλον μας, πόσο οδυνηρή είναι η ανεργία του πενηντάχρονου: πιθανότατα δεν θα ξαναβρεί ποτέ δουλειά με πλήρεις αποδοχές. Η ανεργία στους νέους δεν τόσο φανερά επώδυνη· ακουμπάνε στην οικογένεια, οι ανάγκες είναι μικρότερες. Είναι όμως πιο ύπουλη και υπονομευτική: ο μακροχρόνιος αποκλεισμός από την είσοδο στην εργασία αναστέλλει βίαια μια αναγκαία τελετή ενηλικίωσης, ψαλιδίζει τα όνειρα, την αυτοπεποίθηση, τη δημιουργικότητα. Κι όχι μόνο κολοβώνει τα νεαρά άτομα σε προσωπικό επίπεδο, αλλά στερεί και την κοινωνία από τις απολύτως αναγκαίες δυνάμεις ανανέωσης: Πώς αλλιώς θα ανανεώσει το έμψυχο δυναμικό της μια κοινωνία στην παραγωγή, στην επιστήμη, στην τέχνη, στις ηγετικές ελίτ; Πολύ περισσότερο που η Ελλάδα φθίνει δημογραφικά. Προβάλλοντας πάνω στην υπογεννητικότητα, πάνω σε έναν γερασμένο πληθυσμό, τον καλπάζοντα δείκτη νεανικής ανεργίας και αποκλεισμού, η εξαγόμενη εικόνα είναι ζοφερή. Οι μεσήλικες κουρασμένοι και άνεργοι, οι νέοι άνεργοι ή μετανάστες. Κινδυνεύουμε σαν λαός, σαν έθνος, να μπούμε σε τροχιά ιστορικού μαρασμού.

Κασσανδρικές προβλέψεις; Ναι, εφόσον ισχύσουν οι προβολές του δυσχερούς παρόντος στον μέλλοντα χρόνο. Γνωρίζουμε όμως ότι η ιστορία δεν εξελίσσεται γραμμικά· ρήξεις και ασυνέχειες, επώδυνες συχνά, εκτρέπουν τη ροή προς άλλες, απρόσμενες κατευθύνσεις. Στο μέτρο που μας επιτρέπεται, διότι η Ελλάδα δεν πορεύεται μόνη της αλλά εξαρτώμενη σε πολλά από άλλους, οφείλουμε να κατανοήσουμε τους κινδύνους καταρχάς, και να δράσουμε αποτρεπτικά: να διαφυλάξουμε την κοινωνική συνοχή, ανακουφίζοντας τους αδύναμους και ανανεώνοντας το συλλογικό φρόνημα. Με δικαιοσύνη και αναδιανομή. Για να επηρεάσουμε κατά το δυνατόν την ιστορική ροή, δηλαδή τη μοίρα μας.