Τι απέγινε εκείνο το πιστόλι

Παλιότερα, το παρασκήνιο των μεγάλων συμφωνιών έφτανε στο ευρύ κοινό με πολλά χρόνια καθυστέρηση, όταν άνοιγαν κρατικά αρχεία ή όταν κάποιος ηγέτης έγραφε απομνημονεύματα. Στην επιταχυμένη εποχή μας, επιταχύνεται αναλόγως και η εκροή πληροφοριών από το ουσιώδες παρασκήνιο. Ετσι, μετά δύο ή τρία χρόνια, μαθαίνουμε χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για το πώς καταρτίσθηκε το πρόγραμμα διάσωσης της Ελλάδας και των άλλων χρεωμένων χωρών της ευρωζώνης, δηλαδή με ποια λογική και ποιες προτεραιότητες.

Ο πρώην πρωθυπουργός της Ισπανίας, Χοσέ Λουίς Θαπατέρο, στο βιβλίο του «El Dilemma», μετέφερε το κλίμα και τις ουσιώδεις λεπτομέρειες πίσω από τις κλειστές πόρτες της Συνόδου G20 των Kαννών, το 2011, όπου παίχτηκε το μέλλον των χωρών του Νότου και το άδοξο τέλος των εκλεγμένων πρωθυπουργών Ελλάδας και Ιταλίας. Ηταν οι μέρες πριν το δεύτερο ελληνικό μνημόνιο και το PSI, όταν ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου αποτόλμησε να ζητήσει δημοψήφισμα. Υπό μία έννοια, ο Ελληνας πρωθυπουργός προσπάθησε να δώσει συνέχεια στη δήλωσή του, την άνοιξη του 2010, ότι μπορεί να βάλει «στο τραπέζι το πιστόλι» της στάσης πληρωμών, λίγο προτού πάει στο Καστελόριζο για να ανακοινώσει στον ελληνικό λαό την υπαγωγή στο πρόγραμμα της τρόικας.

Το πιστόλι του Γ. Παπανδρέου υπήρχε πράγματι, δεν ήταν μπλόφα. Την ίδια περίπου εποχή, Μάιο του 2010, ο νομικός Lee Buchheit, διεθνής αυθεντία στην αναδιάρθρωση κρατικών χρεών, δημοσίευσε μια σύντομη μελέτη, στην οποία επεσήμανε ότι το 90% του ελληνικού χρέους διέπετο από το εθνικό δίκαιο και άρα η Ελλάδα μπορούσε να ορίσει τον τρόπο αναδιάρθρωσης του χρέους της από εξαιρετικά ευνοϊκή θέση. Επεσήμανε επίσης από τα 319 δισ. ευρώ του χρέους τον Απρίλιο 2010, τα 240 δισ. ευρίσκοντο σε χαρτοφυλάκια ευρωπαϊκών τραπεζών, οι οποίες μάλιστα εξήρχοντο από το κραχ του 2008 πληγωμένες και υπερμοχλευμένες. Αυτό ήταν το πιστόλι.

Ολοι γνωρίζουμε τη συνέχεια. Το πιστόλι καταρχάς απασφαλίστηκε, για να ξεφορτωθούν τα ελληνικά junk bonds οι γαλλογερμανικές τράπεζες, και να εξασφαλιστεί η ευρωζώνη από φαινόμενα ντόμινο. Εν συνεχεία το πιστόλι εκπυρσοκρότησε στα χέρια του Γ. Παπανδρέου· καθηρέθη ταπεινωτικά από την πρωθυπουργία, υπό όρους που περιέγραψαν ζοφερά ο Θαπατέρο και άλλοι Ευρωπαϊοι αξιωματούχοι. Κατόπιν, το πιστόλι εκπυρσοκρότησε ως PSI, και τσάκισε τα γόνατα των Ελλήνων ομολογιούχων, ιδιωτών, ασφαλιστικών ταμείων και κοινωφελών οργανισμών. Ηταν πια 2012, δύο χρόνια από τον Απρίλιο 2010. Το PSI το οργάνωσε νομικά ο Lee Buchheit. Τον Μάιο έγιναν εκλογές.

Ολα αυτά τα γνωρίζουμε. Αυτό που έμενε να μάθουμε ακόμη ήταν η εκτίμηση της ίδιας της Γερμανίδας καγκελαρίου Μέρκελ, με καθοριστικό ρόλο στον χειρισμό της ελληνικής κρίσης. Στην πρόσφατη σύνοδο κορυφής των ηγετών της Ε.Ε. η κ. Μέρκελ, με ειλικρίνεια και σαφήνεια, συνόψισε το ελληνικό δράμα, γιατί έπρεπε να θυσιαστεί η Ελλάδα: «Συζητούσαμε τότε εάν η Ελλάδα θα έπρεπε να βγει από την ευρωζώνη. Νομίζω ότι εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο, στη συνέχεια θα εγκαταλείπαμε όλοι την ευρωζώνη» (εφημερίδα Le Monde, 21 Δεκ. 2013). Είναι ίσως η σημαντικότερη πολιτική περιγραφή της χρονιάς. Η περιγραφή της καγκελαρίου συνοψίζει τι απέγινε το «πιστόλι»· και μάς προσφέρει μια οδυνηρά αποκτηθείσα γνώση για τα όρια και τις δυνατότητες ελιγμών της χώρας, για τα όρια και τις δυνατότητες της ηγεσίας της, για τα όρια της Ευρώπης.

ζωγραφική: Τάσος Παυλόπουλος

Ο Ολι Ρεν δεν ήταν στο Καστελόριζο

Η δήλωση του επιτρόπου Ολι Ρεν περί Ελλάδος υπό επιτήρηση έως τον μακρύ καιρό υπενθύμισε με πικρό τρόπο το Καστελόριζο του Γιώργου Παπανδρέου. Ο τότε πρωθυπουργός για να αναγγείλει την είσοδο της χώρας στο Μνημόνιο είχε επιλέξει το ακριτικό νησί, τη φυσική και συμβολική εσχατιά της επικράτειας. Για να αναγγείλει την έναρξη μιας ιστορικής περιόδου πόνων και δακρύων, αλλά και τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας. Η χονδροειδής σκηνοθεσία του Καστελόριζου μάλλον δεν ήταν προϊόν αφέλειας· κι αν ήταν, έδειχνε παρ’ όλ’ αυτά ανάγλυφο το μέλλον, για όσους μπορούσαν να το διακρίνουν: η χώρα εφεξής θα λειτουργούσε σαν γραφική καρτ-ποστάλ, σαν ένα πανέμορφο νησί, ξεμοναχιασμένο, διεκδικούμενο, μια γκρίζα ζώνη, με ανυπεράσπιστους κατοίκους και μια κεντρική διοίκηση πολύ μα πολύ μακρινή. Ο Γ. Παπανδρέου, πάντα ρηξικέλευθος και απρόβλεπτος, εσήμανε εξωλεκτικά για την ιστορική μετάβαση όσα δεν μπορούσε να χωρέσει κανένας λόγος: εθνική κυριαρχία και λαϊκή κυριαρχία ετίθεντο υπό περιστολή και επιτήρηση για όσο χρόνο θα κρατούσε η περιπέτεια του χρέους, άγνωστο πόσο.

Ο Ολι Ρεν είπε το προφανές, το αμοιβαία συμφωνημένο, και ψηφισμένο από τη Βουλή των Ελλήνων. Είπε αυτό που είχε αναγγείλει ο τότε πρωθυπουργός, το 2010, και όσα εγνώριζαν οι μετέπειτα πρωθυπουργοί, εκλεγμένοι ή μη. Άλλωστε, η συρρίκνωση του έθνους-κράτους κατά την ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας ήταν γνωστή, καίτοι μη πλήρως κατανοητή, από την εποχή της Συμφωνίας του Μάαστριχτ και της ένταξης στην ΟΝΕ. Η πρόσφατη απόφαση για επιτήρηση των χωρών υπό μνημόνιο ελήφθη και με την ελληνική ψήφο· και ακολούθως από την επιτηρούμενη χώρα αφαιρέθηκε το δικαίωμα ψήφου στο Συμβούλιο της Ευρώπης.

Προφανές λοιπόν. Μια διαφορά: το 2010 το σοκ του καινούργιου ήταν τόσο σφοδρό, που ο καθείς προσπαθούσε καταρχάς να φανταστεί τη ζωή του, πώς θα επιζήσει στους δύσκολους καιρούς που θα έρχονταν. Κατάπληξη, οργή, στρατηγικές επιβίωσης, και κάποιες σπίθες ελπίδας ζωντανές ακόμη για διάσωση· η μεγάλη εικόνα, η ιστορική τροπή, δεν είχε γίνει αντιληπτή. Στα τέλη του 2013, μετά αλλεπάλληλες θυσίες και κύματα οριζόντιου κανιβαλισμού, η κρίσιμη μάζα των μεσοστρωμάτων αντιλαμβάνεται τη διάρκεια και το βάθος της ιστορικής μεταβολής. Και αντιλαμβάνεται την ιστορική μεταβολή σαν καταστροφή εν διαρκή προόδω. Σε αυτό τον αντιληπτικό ορίζοντα, η ατομική και κοινωνική υποβάθμιση αρχίζουν να συνδέονται με την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας και την περιορισμένη έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας. Ότι αυτά τα φαινόμενα, σε άλλοτε άλλη έκταση, συμβαίνουν και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες υπό επιτήρηση ή και χωρίς επιτήρηση, ουδόλως παρηγορεί τον ελληνικό λαό, κατά τον έκτο χρόνο ύφεσης.

Ένας έμπειρος φίλος πρόσφατα βρήκε μια αναλογία της παρούσας εθνικής κατάστασης με την καταστροφή του 1922: τότε επλήγη ο εκτός κρατιδίου μείζων ελληνισμός, τώρα απειλούνται με σαρωτική αλλαγή οι όροι ύπαρξης του ελληνισμού εντός της επικράτειας. Η συνέχιση της παράτολμης αναλογίας ίσως είναι παρηγορητική: οι πληγές του ’22 επουλώθηκαν και οι πρόσφυγες μπόλιασαν ευτυχισμένα τον ισχνό κορμό. Η καταστροφή έδωσε και δημιουργικούς καρπούς, όχι μόνο συντρίμμια. Η γνώση αυτή όμως ήρθε εκ των υστέρων, πολύ αργότερα. Προς το παρόν, η αναλογία μάς βρίσκει στη φάση της εθνικής ταπείνωσης και της κοινωνικής αγωνίας, στη φάση της θραυσμένης ταυτότητας, των συλλογικών διαψεύσεων, της ηττοπάθειας, της σύγχυσης, της μοιρολατρίας, της ετερονομίας. Για διάφορους λόγους, υπερτοπικούς και εγχώριους, οι άνθρωποι χάνουν την πίστη στον εαυτό τους, χάνουν την ικανότητα να αγωνιστούν για να ανατρέψουν τη δυσμενή συνθήκη, και περιμένουν τη σωτηρία από έναν εξωτερικό παράγοντα, έναν Μεσσία. Ηγέτη, προφήτη, σωτήρα, ποιμένα και πατέρα, όλα. Υπό αυτή την έννοια, πολλοί καλοπροαίρετοι άνθρωποι είδαν στην εξωγενή τρόικα έναν παράγοντα υπέρβασης της εγχώριας παθογένειας, μια δύναμη που θα ξεπερνούσε τους εγχώριους φαύλους ηγέτες και θα έβαζε τη χώρα σε τροχιά νοικοκυρέματος και εξορθολογισμού. Με παρόμοια διάθεση, άλλοι προσέβλεψαν σε μια διακυβέρνηση τεχνοκρατών-σωτήρων, απαλλαγμένων από την μολυσματική πολιτική, αλλά και από την πολιτική νομιμοποίηση.

Όλες αυτές οι προσδοκίες, θεμιτές, αφελείς, ιδιοτελείς, είναι απότοκες της απόγνωσης· γεννιούνται από την αγωνία ενώπιον του άδηλου μέλλοντος, από την σπασμένη ταυτότητα, από την κατάρρευση του πολιτικού, από τη βίαιη απομείωση των δημόσιων αγαθών, τη βίωση του δημόσιου χώρου ως χώρου ανοίκειου και εχθρικού. Η απογοήτευση από την εγκατάλειψη των εταίρων, που μετετράπησαν τώρα σε άκαρδους δανειστές, τείνει να λάβει χαρακτηριστικά ιδεαναγκασμού, μανίας καταδίωξης, ακριβώς διότι δεν πιστεύουμε στις δικές μας δυνάμεις, διότι έχει σβήσει μέσα μας η εικόνα ενός εαυτού αυτεξούσιου και αγωνιστή, αυτόνομου και αυτάρκους, που θα σταθεί όρθιος παρ’ όλες τις αντιξοότητες, όρθιος μαζί με τους άλλους. Μα τέτοιοι είναι οι απαιτητοί χαρακτήρες του ελεύθεροι πολίτη και παραγωγού στη δημοκρατία.

Η ανάκαμψη της Ελλάδας μπορεί να έρθει μόνο με την ψυχική ανάκαμψη των Ελλήνων. Με αναπτέρωση του φρονήματος, ατομικού και συλλογικού. Η διαπίστωση ότι περιεστάλη η εθνική κυριαρχία, ότι απειλείται να μείνει χωρίς περιεχόμενο η λαϊκή κυριαρχία, ότι μεσοπρόθεσμα η χώρα κινδυνεύει να κατοικείται από γέροντες και παρίες, είναι καταλύτες αποφασιστικής σημασίας, είναι αφετηρίες αυτογνωσίας και αυτενέργειας. Σε δέκα χρόνια η χώρα μπορεί να πετάει, μου είπε φίλος οικονομολόγος· το θέμα τι θα κάνουμε εμείς αυτά τα δέκα χρόνια.

Το μακελειό των κηπουρών

Ποιος έφερε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στην Ελλάδα για διάσωση; Τη συζήτηση ανατροφοδότησε απρόσμενα ο Ανδρέας Λοβέρδος, που ισχυρίστηκε ότι η εισήγηση ετοιμάστηκε από άτυπο όργανο υπό τον Γιώργο Παπανδρέου. Ο κ. Παπανδρέου του απάντησε ότι όλοι οι υπουργοί ψήφισαν υπέρ του προγράμματος της τρόικας, αποφεύγοντας να διαψεύσει την ύπαρξη άτυπου οργάνου. Κι εμείς θυμόμαστε τι δήλωνε εν θερμώ ο πρώην υπουργός ένα χρόνο νωρίτερα, όταν οι οικονομικοί εισαγγελείς ερευνούσαν τα αμφισβητηθέντα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για το έλλειμμα: «Οποιος επιχειρήσει να πειράξει τον κ. Παπανδρέου θα μετατρέψει την χώρα σε μια χώρα όπου υπάρχει μακελειό».

Η αναμόχλευση των αποφράδων ημερών του Μαΐου 2010 συμβαίνει λίγους μήνες μετά τις άλλες αιτιάσεις κατά του Γ. Παπανδρέου από τον Παν. Ρουμελιώτη. Την ίδια χρονική στιγμή, η γαλλική εφημερίδα Le Monde χαρακτηρίζει τον Ελληνα πρώην πρωθυπουργό παρία της πολιτικής και περιφερόμενο κονφερανσιέ-ομιλητή, ενώ ταυτόχρονα υπενθυμίζει τις δύο ιστορικές κορυφώσεις του: το Καστελόριζο του Μνημονίου και την πρόταση για δημοψήφισμα, λίγο πριν αποπεμφθεί.

Είναι προφανές ότι ο κ. Λοβέρδος επιθυμεί διακαώς να διαφοριστεί από τον καμένο πολιτικά Γ. Παπανδρέου, όπως άλλωστε το εναπομείναν ΠΑΣΟΚ του κ. Βενιζέλου αποκήρυξε ακαριαία τον καμένο Γιώργο Παπακωνσταντίνου. Είναι προφανές ότι τότε κανείς δεν ήξερε, δεν διάβασε, δεν επιθυμούσε. Διότι κανείς δεν θέλει να ακολουθήσει τον πρώην πρωθυπουργό και τον πρώην υπουργό Οικονομικών στον μοναχικό δρόμο του πολιτικού παρία ή του εξιλαστήριου θύματος.

Εντούτοις η πικρή αλήθεια είναι ότι σύσσωμο το όλον ΠΑΣΟΚ, προεστοί, λαϊκιστές, εκσυγχρονιστές, αλεξιπτωτιστές και κηπουροί συμφώνησαν στη συγκεκριμένη διάσωση της χρεοκοπημένης Ελλάδας από την τρόικα, υπό τους συγκεκριμένους όρους: εσωτερική υποτίμηση, περικοπές εισοδημάτων και υπερφορολόγηση, ελαστικοποίηση εργασιακών σχέσεων, μεταρρυθμίσεις. Τα έκαναν όλα, αδιαμαρτύρητα, εκτός από τις μεταρρυθμίσεις.

Τρία χρόνια αργότερα και μετά τρεις κυβερνήσεις, το ΔΝΤ, αφενός, διαπιστώνει ότι το πρόγραμμά του απέτυχε λόγω λανθασμένων παραδοχών και εκτιμήσεων· αφετέρου, ανακοινώνει την έκθεσή του για την Ελλάδα, με την οποία την καλεί να συνεχίσει να εφαρμόζει το αποτυχόν πρόγραμμα. Βεβαίως θέτει νέες παραδοχές: ζητεί νέα μέτρα 3,9 δισ., το 2015-16, ευθύς μόλις εφαρμοστούν τα μέτρα 13,5 δισ. του 2013-14· προβλέπει χρηματοδοτικό κενό 9,6 δισ. για την ίδια περίοδο· διαπιστώνει ότι οι τιμές δεν πέφτουν, παρά την πτώση των μισθών, εκτιμά επίσης ότι οι εξαγωγές και άλλα οικονομικά μεγέθη κινδυνεύουν να καμφθούν λόγω της διεθνούς στασιμότητας. Τι προτείνει; Ιδιωτικοποιήσεις. Και εφόσον οι ιδιωτικοποιήσεις δεν προχωρήσουν εντός του 2013 από το ΤΑΙΠΕΔ, να τις αναλάβουν ξένοι διαχειριστές.

Είναι προφανές γιατί ο κ. Λοβέρδος και άλλοι σαν αυτόν επιθυμούν τόσο διακαώς να διαχωρίσουν τη θέση τους από το δίδυμο Παπανδρέου-Παπακωνσταντίνου των κηπουρών, των Τιτανικών, των πιστολιών και των διεφθαρμένων «μαζί τα φάγαμε». Αλλά είναι αργά πια: ό,τι αναδυθεί εφεξής, με δάκρυα, πόνο και ιδρώτα, δεν θα περιέχει κανέναν από το Ancien Regime.

Μέρκελ και ΔΝΤ εξηγούν το Μνημόνιο

Λίγο μετά την ολοκλήρωση του PSI και την υπογραφή του Μνημονίου ΙΙ, μαθαίνουμε από τα πιο αρμόδια χείλη, το πραγματικό πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο εντός του οποίου στήθηκε και εκτελέστηκε το σχέδιο. Η καγκελάριος της Γερμανίας, σε χθεσινή συνέντευξή της στο BBC, βεβαιώνει ότι η έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη θα απέβαινε καταστροφική για το ευρώ και την ίδια την Ευρωπαϊκή Ενωση, τονίζοντας ότι η συμμετοχή στην Ευρωζώνη είναι πολιτική απόφαση.

Ο Ελληνας πολίτης ωστόσο θυμάται ότι ήδη από τη νύχτα των Καννών, οι κ.κ. Μέρκελ και Σαρκοζί έθεσαν την Ελλάδα προ του εκβιαστικού διλήμματος «ευρώ ή δραχμή». Αυτό το δίλημμα οδήγησε μάλιστα στην αποπομπή του Γ. Παπανδρέου από την πρωθυπουργία και στον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Λουκά Παπαδήμο, η οποία υπέγραψε εντέλει το δεύτερο Μνημόνιο.

Σύμφωνα όμως με τις εκθέσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το PSI και το Μνημόνιο δεν θα βγάλουν την Ελλάδα από την ύφεση, δεν θα την οδηγήσουν στις αγορές, δεν θα καταστήσουν το χρέος βιώσιμο. Το 2015, η χώρα θα έχει χρηματοδοτικό κενό ύψους από 32 έως 67 δισ. ευρώ!

Αρα το δίλημμα «ευρώ ή δραχμή» μάλλον πρέπει να εκληφθεί ως εκβιασμός, ακριβώς για να παραιτηθεί η Ελλάδα από τη δυνατότητα να κηρύξει στάση πληρωμών και να αναζητήσει τα πιο πρόσφορα εργαλεία για την ανάκαμψή της. Ο εκβιασμός λειτούργησε: εκάμφθησαν και οι Ελληνες πολιτικοί και, κυρίως, εκάμφθησαν οι έντρομοι πολίτες. Ετσι, το PSI εκτελέσθηκε σαν ένα γιγάντιο swap, με το οποίο οι γαλλογερμανικές τράπεζες ξεφορτώθηκαν τα ελληνικά ομόλογα-σκουπίδια, κουρεμένα έστω, και τα φορτώθηκαν τα κράτη. Τώρα η Ελλάδα χρωστάει σε κράτη-εταίρους της και στους λαούς τους, χρωστάει ευρώ, όποια κι αν είναι η μετέπειτα νομισματική εξέλιξη, το χρέος διέπεται από βρετανικό δίκαιο και θα εξοφλείται κατ’ απόλυτο προτεραιότητα, ανεξαρτήτως των αναγκών της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.

Η Ελλάδα δεν κήρυξε πτώχευση με τους όρους της, στον χρόνο και με τον τρόπο που θα καθιστούσαν την πτώχευση ανακουφιστική. Τώρα η οικονομία της βυθίζεται στην ύφεση για πέμπτη συνεχή χρονιά, το ΑΕΠ συρρικνώνεται, το χρέος διογκώνεται σε απόλυτους αριθμούς και ως ποσοστό του ΑΕΠ – αυτά διαπιστώνουν όλοι οι διεθνείς αναλυτές, και περιγράφει επακριβώς το ΔΝΤ.

Τώρα η χώρα παραμένει στην Ευρωζώνη, εξουθενωμένη, ανίκανη να εξυπηρετήσει το χρέος της, εκλιπαρούσα την καλοσύνη των ξένων, ήτοι του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και του Βερολίνου. Και ελπίζει σε αλλαγή πολιτικής αντιμετώπισης της κρίσης από την Ευρώπη – η οποία αλλαγή γίνεται όλο και πιθανότερη. Θα αντέξει όμως ώς τότε η Ελλάδα, ώστε να ανακουφιστεί; Οσο και όπως αντέξει. Πράγματι, η κ. Μέρκελ έχει δίκιο: Η Ελλάδα δεν έπρεπε να βγει από το ευρώ…

Οι άρχοντες της Πομπηίας

Oι αποκαλύψεις του τέως πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου για παρασκηνιακές ενέργειες οικονομικών και μιντιακών κύκλων μεσούσης της κρίσεως, με στόχο να αποτραπούν εξελίξεις ή να διευκολυνθούν χρηματοδοτήσεις, αφορούν ευθέως τη λειτουργία της δημοκρατίας. Ενδεχομένως, ο αρχηγός του κυβερνητικού ΠΑΣΟΚ προβαίνει στις συγκεκριμένες αποκαλύψεις τώρα λόγω της απώλειας της πρωθυπουργίας και της πιθανότατης απώλειας της ηγεσίας του κόμματος υπό δυσμενέστατες συνθήκες, δηλαδή με το στίγμα του παταγωδώς αποτυχημένου. Η πτώση φέρνει πικρία· ο πεπτωκώς αναζητεί τα αίτια της συντριβής σε οποιονδήποτε άλλο εκτός από τον ίδιο.

Ωστόσο οι αποκαλύψεις και οι αιτιάσεις του τέως πρωθυπουργού, και οι ακολουθήσασες απαντήσεις, δεν στερούνται σημασίας· δείχνουν ότι το σύστημα εξουσίας που οδήγησε τη χώρα στην οδυνηρή χρεοκοπία εξακολουθεί να κινείται με την ίδια, απαράλλαχτη μέθοδο, τη μοναδική που γνωρίζει: τον παρασιτισμό, τη διαπλοκή και την κλεπτοκρατία. Η κρίση βεβαίως κλονίζει και αποσυναρμολογεί την κραταιά κλεπτοκρατία, εξ ου και οι συμβαίνουσες τώρα διαρροές μυστικών και οι αλληλοκατηγορίες· ωστόσο όλα αυτά συμβαίνουν σε φόντο καταρρέουσας Πομπηίας.

Δυστυχώς, Πομπηία είναι η χώρα. Διαπλεκόμενοι και συνένοχοι μάχονται λυσσωδώς για να κρατήσουν τις προνομιούχες θέσεις του Παλαιού Καθεστώτος. Αλλά οι μάχες τους λαμβάνουν χώρα πάνω στις στάχτες της χώρας, πάνω σε οικονομικά και κοινωνικά ερείπια, πάνω στην αγωνία ενός ολόκληρου λαού, ο οποίος τώρα πληρώνει τα επίχειρα της σιωπής του και της ανοχής που επέδειξε έναντι φανερών και αφανών δυναστών.

Δεν είναι θέμα ηθικολογίας. Οι πολιτικοί ηγέτες οφείλουν να συνομιλούν με τους ισχυρούς της οικονομίας και τις ομάδες επιρροής. Πάντα όμως προς όφελος του κυρίαρχου πολιτικού σώματος και του δημοκρατικού κράτους. Αυτό δεν συνέβαινε όλη την προηγούμενη καταστροφική περίοδο. Το παρόν ξεκαθάρισμα λογαριασμών γεννά εντούτοις και την προσδοκία για ένα πολύτιμο δευτερογενές όφελος: να επισπεύσει την κατάρρευση του Ancien Regime.

Το δαχτυλίδι της ήττας

Ο ανασχηματισμός, αντί μιας κυβέρνησης συνεργασίας, βρίσκει στη θέση του πρωθυπουργού και πάλι τον Γ. Παπανδρέου, αλλά την κυβέρνηση στα χέρια του ΠΑΣΟΚ. Ο κύκλος του opengov διαλύεται, υπό το αβάσταχτο βάρος τη κρίσης, και οι βετεράνοι του κόμματος σπεύδουν να περισώσουν ό,τι μπορούν, ουσιαστικά το μαγαζί τους, ένα μαγαζί όμως πλέον υπό διάλυση. Το ένστικτο αυτοσυντήρησης οδηγεί το προσωπικό του ΠΑΣΟΚ να παραμείνει ενωμένο στη νομή της εξουσίας, ακόμη κι αν αυτή η νέα κυβέρνηση πρόκειται να υπογράψει τη χρεοκοπία της χώρας. Πρωταρχικό μέλημα των επαγγελματιών της πολιτικής είναι η επιβίωσή τους, υπό τη σκέπη μιας αναγνωρίσιμης ταμπέλας.

Ο Βαγγέλης Βενιζέλος, αντιπρόεδρος και υπουργός Οικονομικών του Μεσοπρόθεσμου, παραλαμβάνει το δαχτυλίδι (My Precious!) σε συνθήκες ήττας και με ορίζοντα εκλογικής συντριβής του κόμματος. Το γνωρίζει. Παραλαμβάνει όμως το Precious τώρα, που του δίδεται, επιδιορθώνοντας καθυστερημένα το βουλιμικό του λάθος του 2007. Ελπίζει βάσιμα ότι θα ηγηθεί ενός μετεκλογικού ΠΑΣΟΚ εξ ερειπίων, μιας εφεδρείας ικανής ωστόσο να διαδραματίσει ρόλο στο μέλλον. Ετσι, επιβιωτικά, σκέφτονται και όλοι όσοι έσπευσαν να συμμετάσχουν στην πιο επισφαλή μονοκομματική κυβέρνηση της Μεταπολίτευσης.

Ποιον Ελληνα ενδιαφέρουν όμως οι ελιγμοί επιβίωσης ενός γένους επαγγελματιών και προυχόντων; Αλλωστε αυτό το γένος παρήγαγε την παρούσα κρίση, την πολιτική και ηθική εν όλω, και εν πολλοίς την οικονομική. Ο τρώσας και ιάσεται; Ουδείς το πιστεύει, ακόμη και ο σημερινός εν απογνώσει Ελληνας μικρομεσαίος. Το πληττόμενο πλήθος άρα θα εξακολουθεί να αγωνιά για το παρόν, να αγανακτεί, να αντιδρά. Οι πιέσεις από την εν συγχύσει Ε.Ε. θα συνεχίσουν αμείωτες, το χρέος θα διογκώνεται, η ύφεση θα βαθαίνει, η ανεργία θα αυξάνει. Ολες οι λύσεις είναι επώδυνες ― ακόμη και στον «Αρχοντα των Δαχτυλιδιών».

Εντός θερμοκηπίου, εκτός κοινωνίας

Το Μνημόνιο ΙΙ, κατ΄ευφημισμόν Μεσοπρόθεσμο Πλαίσιο Δημοσιονομικής Στρατηγικής, φανερώνει όχι μόνο την αποτυχία του Μνημονίου Ι, όπως σχεδιάστηκε από την τρόικα, αλλά και την ανικανότητα της κυβέρνησης Παπανδρέου να εφαρμόσει όσα η ίδια αποφασίζει ή, ακριβέστερα, όσα η τρόικα υπαγορεύει και η κυβέρνηση δέχεται να εφαρμόσει. Δυστυχώς, η ανικανότητα δεν είναι μόνη· ακόμη πιο ανησυχητική είναι η διαπίστωση ότι η κυβέρνηση, ιδίως το οικονομικό της επιτελείο, έχει χάσει την επαφή με την πραγματικότητα.

Η σαρωτική πλημμύρα φόρων, άμεσων και έμμεσων, οριζόντια, σε όλους αδιακρίτως τους φορολογούμενους πολίτες, και ιδίως στους έντιμους δηλώνοντες, δείχνει μια κυβέρνηση εν απογνώσει, σε πορεία αυτοκαταστροφής, που δεν αντιλαμβάνεται από ποια στραγγισμένη κοινωνία ζητάει να λάβει τώρα, σε έξι μήνες, 6,4 δισεκατομμύρια ευρώ. Με την ύφεση να καλπάζει ανεξέλεγκτη, με την ανεργία να σημειώνει ιστορικά υψηλά, με την οικονομία σε κατατονία, η κυβέρνηση επιβάλλει κεφαλικό και άλλους φόρους αβάσταχτους σε πληθυσμό ήδη εξουθενωμένο. Ρισκάρει πέρα από τις αντοχές των ανθρώπων, στο όριο της εξαθλίωσης, δηλαδή ρισκάρει την πυροδότηση μιας κοινωνικής έκρηξης, τέτοιας που θα κάνει το κίνημα των Αγανακτισμένων να φαντάζει λyκειακή εκδρομή.

Η κρίση χρέους μετετράπη ταχύτατα σε πολιτική και συστημική κρίση, και τώρα πια σε δεινή κοινωνική κρίση. Διότι είναι φανερό, σε όσους θέλουν να το δουν και σε όσους πράγματι νοιάζονται για το μέλλον της χώρας, ότι η παρατεταμένη ύφεση και η αλόγιστη οριζόντια επιβάρυνση τσακίζουν τη ραχοκοκκαλιά της ελληνικής κοινωνίας: τα μικροαστικά και μεσαία στρώματα, τους μισθοσυντήρητους του ιδιωτικού τομέα, τους μικροεπιχειρηματίες και εμπόρους, τους ελεύθερους επαγγελματίες. Τους δε νέους τους έχει ψαλλιδίσει προ πολλού η ανεργία. Ποιο μέλλον μπορεί να έχει μια κοινωνία με συντριμμένα τα πλειοψηφούντα μεσοστρώματα και τη νεολαία της;

Η κυβέρνηση και η πλειονότης των βουλευτών, οι κυβερνώσες ελίτ, εγκλωβισμένες στο τοξικό θερμοκήπιο των προνομίων και της ασυλίας τους, δεν οσμίζονται την ιστορική απειλή μιας κοινωνίας τραυματισμένης και έξαλλης, αδυνατούν να κατανοήσουν τη δυναμική της διαψευσμένης μικροαστικής θάλασσας, το εγκαιροφλεγές πλήθος των μεταναστών, τους ελλοχεύοντες σπινθήρες από γεωπολιτικά επεισόδια. Αυτή η τερατώδης άγνοια του ιστορικού κινδύνου, μαζί με την αναλόγως τερατώδη λύσσα αυτοσυντήρησής τους εν κενώ κοινωνίας, καθιστά τις κυβερνώσες ελίτ αυτοκαταστροφικές, άρα επικίνδυνες.

Οι κοινωνίες ασφαλώς βρίσκουν παράπλευρες οδούς διαφυγής, η ζωή δεν διακόπτεται· η πολιτική είναι για τις κοινωνίες ακριβώς αυτή η τέχνη του βουλεύεσθαι και του βούλεσθαι ενώπιον της ανάγκης και των κρίσεων. Το σύστημα που τράφηκε από την παρακμή και την εξέθρεψε, θα σαρωθεί. Νέα πρόσωπα θα αναδειχθούν, νέες ιδέες θα πρυτανεύσουν, άλλοι, άλλα, θα οδηγήσουν μακριά από την παρούσα σκιά: «Και εν κοιλάδι σκιάς θανάτου εάν περιπατήσω, δεν θέλω φοβηθή κακόν…»

Η αισθητική των συμβολισμών

O προχθεσινός Μαραθώνιος ήταν γιορτή για την Αθήνα, ήταν μια νότα αισιοδοξίας για τη χειμαζόμενη Ελλάδα. Ακόμη και ο καιρός συμμάχησε και η λιακάδα μαλάκωσε το πρώιμο ψύχος.

Ωστόσο τα συμβολικά φορτία που απετέθησαν στα μήντια, έντυπα και ηλεκτρονικά, αφορούσαν ελάχιστα το αμιγώς αθλητικό μέρος , και πολύ περισσότερο τη συμμετοχή του πρωθυπουργού στον δρόμο 10 χιλιομέτρων. Στις ειδήσεις και τις αναλύσεις πρωταγωνιστής δεν ήταν ο νικητής Ρέιμοντ Μπετ του 2:12’:38”, αλλά ο πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου με μαύρο κολάν να μιλάει για τον νέο Μαραθώνα, τη σύγκρουση Ανατολής-Δύσης και το μήνυμα αγάπης, σύμφυρμα “300” του Φρανκ Μίλερ, Χάντιγκτον και Γούντστοκ. Αλλοι πρωταγωνιστές, ο υπουργός Εξωτερικών, δρομέας στα 10 χλμ., και ο υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού, με κοστούμι, που ανήγγειλε πασιχαρής το δικό του “Νενικήκαμεν”: τα ξενοδοχεία της Αθήνας χτύπησαν πληρότητα 90%.

Ολοι οι Ελληνες χαίρονται ασφαλώς που ο πρωθυπουργός τους είναι ακμαίος και γυμνασμένος, όλοι έχουν ανάγκη μια στιγμή γιορτής και αισιοδοξίας εν μέσω ζόφου και αβεβαιότητος, αλλά αυτή η υπερβολική πολιτική χρήση του επετειακού Μαραθώνιου, στα όρια της προπαγάνδας, ενοχλεί. Ο τέτοιος επικοινωνιασμός έρχεται μάλιστα ελάχιστες ημέρες μετά τη δίωρη διακαναλική συνέντευξη σοβιετικού στυλ και την απειλή εθνικών εκλογών, ελάχιστα εικοσιτετράωρα πριν από τις κρίσιμες αυτοδιοικητικές εκλογές, την ώρα που κορυφαίοι κυβερνητικοί μιλούν ανοιχτά πια για αναδιάρθρωση του χρέους, και κατ΄ ιδίαν μιλούν για νέα μέτρα λιτότητας.

Οι συμβολισμοί είναι χρήσιμοι στον δημόσιο βίο· εμπνέουν και συνεγείρουν τον λαό, εφόσον χρησιμοποιούνται με μέτρο. Δυστυχώς, το όριο ανάμεσα στη λειτουργική χρήση των συμβολισμών και στο πολιτικό kitsch είναι δυσδιάκριτο. Αυτό το όριο όλο και συχνότερα το παραβιάζει η παρούσα κυβέρνηση, επιδεικνύοντας ιδιότυπη εμμονή, πείσμα, ενίοτε ξεροκεφαλιά, στη χρήση αδρά οπτικοποιημένων συμβολισμών και περφόρμανς, για να προπαγανδίσει εξαιρετικά κρίσιμες επιλογές της σε ιστορικές στιγμές. Η αποδοχή του Μνημονίου, λ.χ., αναγγέλθηκε σκηνοθετημένα από τις εσχατιές του Καστελόριζου, με τηλεοπτική αισθητική ΕΟΤ δεκαετίας ’70, εκπέμποντας εντέλει ό,τι ήθελε να αποφύγει: μιζέρια και φόβο.

Η προχθεσινή γιορτή, επέτειος μιας περίφημης νίκης της αθηναϊκής δημοκρατίας, δεν χρειαζόταν ούτε την ολοκληρωτική αισθητική της Λένι Ρίφενσταλ ούτε την αφόρητα επιφανειακή ποπ του Τζεφ Κουνς, για να αναδείξει το δικό της πολύσημο νόημα. Κι όμως αυτό έγινε εν πολλοίς: η γιορτή του δήμου, των πολλών, η γιορτή των πολλών και πολυδύναμων σημαινομένων, έγινε αφορμή για προβολή του ενός ― ένα πρόσωπο, ένα μήνυμα, ένα σήμα. Η εικόνα του χάι-τεκ πρωθυπουργού, με το μαύρο κολάν, εικόνα πεσσεύοντος ηγεμόνος, εικόνα πείσμονος πρίγκηπος, στέλνει αντινομικά μηνύματα: κουράγιο και μαχητικότητα, αλλά και ελαφρότητα και επιπολαιότητα και μια ορισμένη απόσταση από τη δυσάρεστη πραγματικότητα.

Ναι, τη γιορτή του Μαραθώνιου την είχαμε ανάγκη. Η πραγματικότητα όμως παραμένει στενόχωρη, και οι αδροί συμβολισμοί εκτός από φαιδρότητα μπορεί να φέρουν και μελαγχολία.

Στο φως του Διαδικτύου

Η ανακοινωθείσα πρόθεση του υπουργού Οικονομικών να δημοσιεύει τα φορολογικά στοιχεία των ελεύθερων επαγγελματιών και εμπορικών επιχειρήσεων στο Διαδίκτυο, θέτει εκ νέου το ζήτημα της αντιμετώπισης της φοροδιαφυγής και της διαφθοράς, αλλά και ζητήματα ατομικών ελευθεριών. Το σχετικό σχέδιο υπουργικής απόφασης έχει σταλεί στην Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, ενώ στο υπουργείο σκέφτονται ήδη να επεκτείνουν τη δημόσια ανάρτηση των φορολογικών δεδομένων σε όλα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα.

Ο διαμελισμός του κοινωνικού κράτους

Είναι γνωστό ότι η κυβέρνηση πολύ μικρά περιθώρια έχει πλέον να κυβερνήσει· οι πράξεις της υπαγορεύονται λεπτομερώς και ασφυκτικά από το Μνημόνιο της τρόικας, που αποδέχτηκε η κυβέρνηση και ψηφίστηκε στη Βουλή από το ΠΑΣΟΚ και το ΛΑΟΣ. Ο κόσμος όμως μόλις τώρα το συνειδητοποιεί· τώρα που η κυβέρνηση περιορισμένης ευθύνης αναμορφώνει θεμελιώδεις κοινωνικούς θεσμούς με εξπρές προεδρικά διατάγματα και κατεπείγοντα νομοσχέδια.

Το ασφαλιστικό και οι εργασιακές σχέσεις αλλάζουν δραματικά, διαμορφώνοντας ένα περιβάλλον δυσβάστακτο, επώδυνο για πολλές και ποικίλες ομάδες εργαζομένων. Οι εργαζόμενοι, νεοεισερχόμενοι ή πλησιάζοντες στη σύνταξη, αντιμετωπίζουν μέλλον δυσοίωνο και επισφαλές. Στους δρόμους ζούμε καθημερινά τον θάνατο του εμποράκου: τα ενοικιαστήρια και τα πωλητήρια κοκκινίζουν τις άδειες βιτρίνες, σαν αγγελτήρια θανάτου. Μεσαίες και μεγαλύτερες επιχειρήσεις ανακοινώνουν διαρκώς περικοπές και απολύσεις ― ή περιμένουν τον νέο νόμο ώστε να κοστίσουν φτηνότερα οι απολύσεις.

Το εκπληκτικό ελληνικό καλοκαίρι δεν μπορεί να απαλύνει την βαριά πραγματικότητα: η κοινωνία βουλιάζει με ταχύ ρυθμό στην ύφεση και στον φόβο· τα νοικοκυριά αδυνατούν να προγραμματίσουν τα στοιχειώδη της καθημερινότητας, περιστέλλουν και συστέλλονται, πασχίζουν να καταρτίσουν στρατηγικές επιβίωσης.

Και η κυβέρνηση βουλιάζει κι αυτή… Ο υπουργός Εργασίας θεατρινίζει και αυτοδιασύρεται, η υπουργός Υγείας αγορεύει για το κοινωνικό κράτος επί των ερειπίων των νοσοκομείων, η υπουργός Παιδείας ιδρώνει να ολοκληρώσει τις πανελλαδικές εξετάσεις, οι περισσότεροι υπουργοί κρύβονται ή ψελλίζουν. Για τον ίδιο τον πρωθυπουργό και πρόεδρο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, οι Νew York Times έγραψαν χαρακτηριστικά την 15η Ιουνίου: «Τώρα αντιμετωπίζει τον άθλο του διαμελισμού του διογκωμένου συστήματος κοινωνικής πρόνοιας το οποίο βοήθησε να οικοδομηθεί ο πατέρας του, Ανδρέας, όταν ήταν πρωθυπουργός, τη δεκαετία του ’80.»

Το κοινωνικό κράτος χρειάζεται πολύ χρόνο για να οικοδομηθεί, και ελάχιστο για να καταστραφεί. Ιστορική μοίρα της παρούσας κυβέρνησης (σοσιαλιστικής, ας μην ξεχνάμε) έλαχε να είναι η καταστροφή. Φοβόμαστε δε ότι δεν έχει καν επίγνωση του τεράστιου κλονισμού που προκαλεί στην κοινωνία.

Εφτασε το ΔΝΤ ― και μετά;

Ο πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου εκλιπάρησε τους εταίρους στην Ε.Ε. για πολιτική στήριξη. Την έλαβε. Φανερά, δεν ζήτησε χρήματα, διακήρυξε ότι η Ελλάδα θα στηριχτεί στις δυνάμεις της ― ενώ τα επιτόκια εκτοξεύονταν και οι αγορές έστηναν πάρτι με τα ελληνικά ομόλογα. Δεν έλαβε χρήματα. Επέβαλε σκληρά μέτρα λιτότητας σε δύο κύματα ― και πάλι οι αγορές δεν ηρέμησαν. Επέσεισε την απειλή (εναντίον ποίων; της Ε.Ε.;) ότι θα προσφύγει στο ΔΝΤ. Το ΔΝΤ του επεβλήθη, ως μέρος της υβριδικής βοήθειας, από την ευρωζώνη.

Στο έλκηθρο έγραφε Rosebud

Του Νικου Γ. Ξυδακη

Στο έλκηθρο έγραφε Rosebud

Οι παρούσες εκλογές και η απερχόμενη κυβέρνηση σφραγίζονται με πολλούς τρόπους από τους πενηντάρηδες. Από τους συν-πλην πενηντάρηδες, τους γεννηθέντες στη δεκαετία ‘50-’60. Ας πούμε, Κώστας Καραμανλής, Γιώργος Παπανδρέου. Κοντινές ηλικίες, έτσι ώστε να τους χαρακτηρίζεις γενιά, αλλά και με διαφορετικές συμπεριφορές, έτσι ώστε να μας δίνουν τη δυνατότητα να ρισκάρουμε μια πιο κοντινή ανάγνωση αυτών των «πενηντάρηδων της εξουσίας».

Είναι πολλοί και αρκετά προβεβλημένοι αυτοί οι πενηντάρηδες. Ας μείνουμε στους προειρηθέντες, γιατί συγκεντρώνουν κάποιους τυπικούς χαρακτήρες, ενδεικτικούς.

Είναι λίγο-πολύ η γενιά μου. Υπό μία έννοια, η δική τους επιτυχία ή αποτυχία με αφορά ― υπό μία έννοια, μόνο, γενεαλογική. Και υπό άλλη έννοια, αυτή ακριβώς η γενεαλογική ταύτιση με προκαλεί να ανιχνεύσω ή και να συμμεριστώ τις πνευματικές τους πορείες, τα περάσματα ενηλικίωσης, τα διαβάσματα, τα διλήμματα. Υπό μία αίρεση: η δική σχέση τους με την εξουσία είναι μοναδική, προσωπική. Εμείς παρατηρούμε τα απότοκα αυτής της σχέσης.

Ο Κώστας Καραμανλής εκφράζει πολλούς Ελληνες ομηλίκους του με την εικόνα που εκπέμπει, ενός ντόμπρου και έντιμου ανθρώπου, ζεστού και φιλικού, πιστού στους φίλους του. Είναι ο άνθρωπος που θα ήθελες να έχεις φίλο. Ταυτόχρονα, με την πάροδο του χρόνου και την μακρά παραμονή του στην εξουσία, στην ηγεσία του κόμματός του και στην ηγεσία της χώρας, εκπέμπει και την εικόνα ενός ανθρώπου που δεν έδωσε μάχες, που δεν μάτωσε, δεν άνοιξε καν τη μύτη του. Δεν παίρνει τις αποφάσεις την ώρα που πρέπει, δεν είναι σκληρός όταν χρειάζεται, χάνει τον χρόνο και την ιστορική ευκαιρία.

Γιατί; Δεν ξέρει να μάχεται, γιατί ποτέ δεν του χρειάστηκε. Τα βρήκε όλα  εύκολα, κερδισμένα εκ των προτέρων, ο δρόμος προς την εξουσία και την επιτυχία ήταν ανοιχτός, ανεμπόδιστος, δεν χρειάστηκε να συγκρουστεί, δεν χρειάστηκε να μισήσει, να ταπεινωθεί, να ηττηθεί προσώρας και να πρέπει να ξανασηκώσει κεφάλι μόνος, χωρίς βοήθεια. Κενό βρήκε στο κόμμα του και εξελέγη αρχηγός θριαμβευτικά σαράντα-κάτι χρονών, κενό βρήκε το 2004 μετά την πτώση Σημίτη και καβάλησε το κύμα της πανεθνικής ευφορίας εκείνου του καλοκαιριού της μέθης. Ακοπα, αναίμακτα. Πριν τα πενήντα.

Οταν σπατάλησε το ακόπως κερδισμένο κεφάλαιο της ευφορίας, άρχισαν τα δύσκολα. Διαπλεκόμενοι, γέροντες, μήντια, προβλήματα διοίκησης, προβλήματα  καθημερινά, προβλήματα στρατηγικά. Ολα ζητούσαν συγκρούσεις, μάχες, θυσίες, αίμα. Ο Κ. Καραμανλής, καλοαναθρεμμένος, με βίο εκτός συγκρούσεων, κήρυττε “σεμνά και ταπεινά”. Το εννοούσε. Αλλά δεν μπορούσε να το επιβάλει, γιατί η επιβολή απαιτεί βία, και ο Κ. Καραμανλής δεν μπορούσε να λερώσει τα χέρια του. Ποτέ ο Καραμανλής δεν φέρθηκε βίαια την ώρα που έπρεπε· έκανε πίσω, κι όταν αποφάσιζε να δράσει είχε χάσει τον ιστορικό βηματισμό.

Γιατί; Γιατί ο Καραμανλής είναι ένας Ελληνας χαϊδεμένος, που έφτασε στα πενήντα, που έφτασε στην κορυφή, απλώς γλιστρώντας πάνω στο έλκηθρο Rosebud που τον μετέφερε: όνομα, παράδοση, οικογενειακή ευμάρεια, εύκολες σπουδές, εξασφαλισμένη σταδιοδρομία. Η εξουσία του χαρίστηκε, δεν την κατάκτησε.

Ακριβώς όπως και ο Γιώργος Παπανδρέου, ο έτερος πορφυρογέννητος. Κι αυτός καβάλα στο έλκηθρο με το μαγικό όνομα της δυναστείας γραμμένο με φωτιά ανεξίτηλα, από το Καστρί στην Καλιφόρνια και τη Σουηδία, κι από κει στην Τρικούπη και την Ιπποκράτους. Μόνο που αυτός έζησε υπό τη σκέπη (και τη σκιά) όχι του θείου, αλλά του πατέρα, ενός γοητευτικού, λαοφιλούς, ισχυρού πολιτικού πατέρα. Μεγάλωσε στο λίκνο της ισχύος και γαλουχήθηκε με εξουσία. Η εξουσία ήταν το πεπρωμένο του, δεν μπόρεσε, δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του έξω απ’ αυτήν.

Δεν ήταν πάντα γλυκιά η εξουσία στη σκιά του πατέρα και των σαρδόνιων δελφίνων, αλλά ο Γ. Παπανδρέου ήξερε να περιμένει, και ήξερε επίσης ότι την κρίσιμη στιγμή μπορεί το όνομα, η μόνη κληρονομιά, να βάραινε αποφασιστικά. Και βάρυνε. Ο Γ. Παπανδρέου, ανάμεσα σε αλλεπάλληλες εκλογικές ήττες, επιβλήθηκε στο κόμμα του, ό,τι είχε απομείνει τέλος πάντων. Επιβλήθηκε σαν πρίγκιπας και βασιλικός διάδοχος, παρακάμπτοντας τη νομενκλατούρα και το καταστατικό, αντλώντας ισχύ απευθείας από τους φίλους του ΠΑΣΟΚ. Κάνει πολιτική σαν έφηβος, σαν τον παιγνιώδη Λεονάρντο: στήνοντας την καταδική του ατζέντα, με γκάτζετ, πράσινα οράματα καινοτομιών, φίλους, πρόσωπα με συστάσεις και CV. Mε το εφηβικό πείσμα του εξ αίματος διαδόχου άσκησε και ασκεί πολιτική, σε μια πραγματικότητα που την φέρνει και του τη φέρνουν στα μέτρα του, με μια ιδιοσυγκρασιακή αντίληψη αυτού του ρευστού σύγχρονου ελληνισμού, αντίληψη ιδαλγού, σχεδόν φιλελληνική.

Και ο Κώστας και ο Γιώργος, με διαφορετικούς τρόπους, εκφράζουν όσους από τη γενιά τους δεν ίδρωσαν, δεν μάτωσαν, δεν ζήλεψαν. Ολα τους δόθηκαν, ελάχιστα έχουν να κερδίσουν. Εκφράζουν κάποιους Ελληνες ασφαλώς. Αλλά φοβούμαι ότι αυτοί οι Ελληνες τυχεροί, οι προνομιούχοι και πορφυρογέννητοι, είναι πολύ λίγοι· είναι μια ελίτ, που θεωρεί πεπρωμένο της να κυβερνά άκοπα, αναίμακτα, καβάλα σε ένα μαγικό έλκηθρο. Ομως, η κοινωνία συντίθεται από πολύ περισσότερους μη προνομιούχους, ταπεινογεννημένους, που μοχθούν να ανέλθουν, που ανταγωνίζονται λυσσαλέα κάθε μέρα και ιδρώνουν και ματώνουν και δημιουργούν. Αυτοί οι πολλοί, η μάζα, δεν εκφράζεται, από τους χαιδεμένους κεντριστές γόνους της ελίτ, τους χωρίς πυγμή. Αυτοί οι πολλοί συνιστούν σήμερα την ελληνική κοινωνία, αυτοί ορίζουν το δημόσιο πεδίο. Μπορεί και να ψηφίζουν τους ομηλίκους Κώστα και Γιώργο· μα σίγουρα δεν εκφράζονται. Μπορεί να τους ψηφίζουν όμως, ακριβώς γιατί θα ήθελαν κι αυτοί οι πολλοί, οι μη προνομιούχοι, να τα εύρισκαν όλα έτοιμα, χωρίς μάχη.

Οι παρούσες εκλογές και η απερχόμενη κυβέρνηση σφραγίζονται με πολλούς τρόπους από τους πενηντάρηδες. Από τους συν-πλην πενηντάρηδες, τους γεννηθέντες στη δεκαετία ‘50-’60. Ας πούμε, Κώστας Καραμανλής, Γιώργος Παπανδρέου. Κοντινές ηλικίες, έτσι ώστε να τους χαρακτηρίζεις γενιά, αλλά και με διαφορετικές συμπεριφορές, έτσι ώστε να μας δίνουν τη δυνατότητα να ρισκάρουμε μια πιο κοντινή ανάγνωση αυτών των «πενηντάρηδων της εξουσίας».

Είναι πολλοί και αρκετά προβεβλημένοι αυτοί οι πενηντάρηδες. Ας μείνουμε στους προειρηθέντες, γιατί συγκεντρώνουν κάποιους τυπικούς χαρακτήρες, ενδεικτικούς.

Είναι λίγο-πολύ η γενιά μου. Υπό μία έννοια, η δική τους επιτυχία ή αποτυχία με αφορά ― υπό μία έννοια, μόνο, γενεαλογική. Και υπό άλλη έννοια, αυτή ακριβώς η γενεαλογική ταύτιση με προκαλεί να ανιχνεύσω ή και να συμμεριστώ τις πνευματικές τους πορείες, τα περάσματα ενηλικίωσης, τα διαβάσματα, τα διλήμματα. Υπό μία αίρεση: η δική σχέση τους με την εξουσία είναι μοναδική, προσωπική. Εμείς παρατηρούμε τα απότοκα αυτής της σχέσης.

Ο Κώστας Καραμανλής εκφράζει πολλούς Ελληνες ομηλίκους του με την εικόνα που εκπέμπει, ενός ντόμπρου και έντιμου ανθρώπου, ζεστού και φιλικού, πιστού στους φίλους του. Είναι ο άνθρωπος που θα ήθελες να έχεις φίλο. Ταυτόχρονα, με την πάροδο του χρόνου και την μακρά παραμονή του στην εξουσία, στην ηγεσία του κόμματός του και στην ηγεσία της χώρας, εκπέμπει και την εικόνα ενός ανθρώπου που δεν έδωσε μάχες, που δεν μάτωσε, δεν άνοιξε καν τη μύτη του. Δεν παίρνει τις αποφάσεις την ώρα που πρέπει, δεν είναι σκληρός όταν χρειάζεται, χάνει τον χρόνο και την ιστορική ευκαιρία.

Γιατί; Δεν ξέρει να μάχεται, γιατί ποτέ δεν του χρειάστηκε. Τα βρήκε όλα  εύκολα, κερδισμένα εκ των προτέρων, ο δρόμος προς την εξουσία και την επιτυχία ήταν ανοιχτός, ανεμπόδιστος, δεν χρειάστηκε να συγκρουστεί, δεν χρειάστηκε να μισήσει, να ταπεινωθεί, να ηττηθεί προσώρας και να πρέπει να ξανασηκώσει κεφάλι μόνος, χωρίς βοήθεια. Κενό βρήκε στο κόμμα του και εξελέγη αρχηγός θριαμβευτικά σαράντα-κάτι χρονών, κενό βρήκε το 2004 μετά την πτώση Σημίτη και καβάλησε το κύμα της πανεθνικής ευφορίας εκείνου του καλοκαιριού της μέθης. Ακοπα, αναίμακτα. Πριν τα πενήντα.

Οταν σπατάλησε το ακόπως κερδισμένο κεφάλαιο της ευφορίας, άρχισαν τα δύσκολα. Διαπλεκόμενοι, γέροντες, μήντια, προβλήματα διοίκησης, προβλήματα  καθημερινά, προβλήματα στρατηγικά. Ολα ζητούσαν συγκρούσεις, μάχες, θυσίες, αίμα. Ο Κ. Καραμανλής, καλοαναθρεμμένος, με βίο εκτός συγκρούσεων, κήρυττε “σεμνά και ταπεινά”. Το εννοούσε. Αλλά δεν μπορούσε να το επιβάλει, γιατί η επιβολή απαιτεί βία, και ο Κ. Καραμανλής δεν μπορούσε να λερώσει τα χέρια του. Ποτέ ο Καραμανλής δεν φέρθηκε βίαια την ώρα που έπρεπε· έκανε πίσω, κι όταν αποφάσιζε να δράσει είχε χάσει τον ιστορικό βηματισμό.

Γιατί; Γιατί ο Καραμανλής είναι ένας Ελληνας χαϊδεμένος, που έφτασε στα πενήντα, που έφτασε στην κορυφή, απλώς γλιστρώντας πάνω στο έλκηθρο Rosebud που τον μετέφερε: όνομα, παράδοση, οικογενειακή ευμάρεια, εύκολες σπουδές, εξασφαλισμένη σταδιοδρομία. Η εξουσία του χαρίστηκε, δεν την κατάκτησε.

Ακριβώς όπως και ο Γιώργος Παπανδρέου, ο έτερος πορφυρογέννητος. Κι αυτός καβάλα στο έλκηθρο με το μαγικό όνομα της δυναστείας γραμμένο με φωτιά ανεξίτηλα, από το Καστρί στην Καλιφόρνια και τη Σουηδία, κι από κει στην Τρικούπη και την Ιπποκράτους. Μόνο που αυτός έζησε υπό τη σκέπη (και τη σκιά) όχι του θείου, αλλά του πατέρα, ενός γοητευτικού, λαοφιλούς, ισχυρού πολιτικού πατέρα. Μεγάλωσε στο λίκνο της ισχύος και γαλουχήθηκε με εξουσία. Η εξουσία ήταν το πεπρωμένο του, δεν μπόρεσε, δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του έξω απ’ αυτήν.

Δεν ήταν πάντα γλυκιά η εξουσία στη σκιά του πατέρα και των σαρδόνιων δελφίνων, αλλά ο Γ. Παπανδρέου ήξερε να περιμένει, και ήξερε επίσης ότι την κρίσιμη στιγμή μπορεί το όνομα, η μόνη κληρονομιά, να βάραινε αποφασιστικά. Και βάρυνε. Ο Γ. Παπανδρέου, ανάμεσα σε αλλεπάλληλες εκλογικές ήττες, επιβλήθηκε στο κόμμα του, ό,τι είχε απομείνει τέλος πάντων. Επιβλήθηκε σαν πρίγκιπας και βασιλικός διάδοχος, παρακάμπτοντας τη νομενκλατούρα και το καταστατικό, αντλώντας ισχύ απευθείας από τους φίλους του ΠΑΣΟΚ. Κάνει πολιτική σαν έφηβος, σαν τον παιγνιώδη Λεονάρντο: στήνοντας την καταδική του ατζέντα, με γκάτζετ, πράσινα οράματα καινοτομιών, φίλους, πρόσωπα με συστάσεις και CV. Mε το εφηβικό πείσμα του εξ αίματος διαδόχου άσκησε και ασκεί πολιτική, σε μια πραγματικότητα που την φέρνει και του τη φέρνουν στα μέτρα του, με μια ιδιοσυγκρασιακή αντίληψη αυτού του ρευστού σύγχρονου ελληνισμού, αντίληψη ιδαλγού, σχεδόν φιλελληνική.

Και ο Κώστας και ο Γιώργος, με διαφορετικούς τρόπους, εκφράζουν όσους από τη γενιά τους δεν ίδρωσαν, δεν μάτωσαν, δεν ζήλεψαν. Ολα τους δόθηκαν, ελάχιστα έχουν να κερδίσουν. Εκφράζουν κάποιους Ελληνες ασφαλώς. Αλλά φοβούμαι ότι αυτοί οι Ελληνες τυχεροί, οι προνομιούχοι και πορφυρογέννητοι, είναι πολύ λίγοι· είναι μια ελίτ, που θεωρεί πεπρωμένο της να κυβερνά άκοπα, αναίμακτα, καβάλα σε ένα μαγικό έλκηθρο. Ομως, η κοινωνία συντίθεται από πολύ περισσότερους μη προνομιούχους, ταπεινογεννημένους, που μοχθούν να ανέλθουν, που ανταγωνίζονται λυσσαλέα κάθε μέρα και ιδρώνουν και ματώνουν και δημιουργούν. Αυτοί οι πολλοί, η μάζα, δεν εκφράζεται, από τους χαιδεμένους κεντριστές γόνους της ελίτ, τους χωρίς πυγμή. Αυτοί οι πολλοί συνιστούν σήμερα την ελληνική κοινωνία, αυτοί ορίζουν το δημόσιο πεδίο. Μπορεί και να ψηφίζουν τους ομηλίκους Κώστα και Γιώργο· μα σίγουρα δεν εκφράζονται. Μπορεί να τους ψηφίζουν όμως, ακριβώς γιατί θα ήθελαν κι αυτοί οι πολλοί, οι μη προνομιούχοι, να τα εύρισκαν όλα έτοιμα, χωρίς μάχη.

φωτ.: Πάνος Κοκκινιάς, Πρέσπες 2009.

Η σύγκρουση σαν φάρσα

«Δεν προσμετράσαι και δεν συγκαταλέγεσαι στη συντεταγμένη δύναμη της Κοινοβουλευτικής Ομάδας…» — ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ απευθύνεται στον πρώην πρωθυπουργό Κ. Σημίτη, τον άνθρωπο που του ενεχείρισε το δαχτυλίδι της κομματικής εξουσίας ένα βράδυ του 2004, στην οδό Αναγνωστοπούλου, μπροστά στις κάμερες της τηλεδημοκρατίας. Και ο Κώστας Σημίτης ανταπαντά: «Κάνε ό,τι νομίζεις…»

Και οι δύο ηγέτες έχουν προβάλει προφίλ μετριοπαθών, ήπιων πολιτικών· και οι δύο όμως έχουν επιδείξει πείσμα και βοναπαρτισμό, όταν η εξουσία ή η εικόνα τους απειλείται. Τη σφοδρότητα της παρούσας σύγκρουσης ορίζει ακριβώς αυτό το διακύβευμα: η εικόνα και η εξουσία. Ο πρώην πρωθυπουργός, πολύ πατερναλιστικά, αρκούντως εριστικά, επιτιμά δημοσίως τον αρχηγό του κόμματος για τις επιλογές του, και του υπενθυμίζει ότι αλλιώς τα χειρίζονταν αυτά οι προπάτορες και διδάχοι, οι πρωθυπουργοί: ο ίδιος αλλά και ο πατέρας Παπανδρέου. Ο διάδοχος, ο εννοούμενος ως «μικρός», νιώθει να απειλείται η εξουσία του και αντιδρά βίαια. Tον διαγράφει.

Εν τω μεταξύ, η αφορμή της σύγκρουσης έχει ξεχαστεί: Ποιος μιλά για Συνθήκη της Λισσαβώνας; Ποιος αναρωτιέται για το περιεχόμενο και τους όρους της ευρωπαϊκής διεύρυνσης, για την πορεία της ευρωπαϊκής συνομοσπονδίας, τη μοίρα των κρατών-μελών, το μέλλον της εθνικής και λαϊκής κυριαρχίας; Ποιος αναστοχάζεται πάνω στους όρους λειτουργίας και τα όρια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας;

Οχι, η ελληνική Κεντροαριστερά δεν βασανίζεται με τέτοια ερωτήματα, δεν παράγει πολιτική πάνω στην κόψη των καιρών, δεν ανησυχεί για την απομείωση των πολιτικών εξουσιών και την αποθηρίωση των funds, δεν ιδρώνει για την περιφρόνηση του λαού προς τους δωροδοκούμενους πολιτικούς. Οι ηγέτες της Κεντροαριστεράς αθλούνται στα αρχαία αθλήματα της εικονοθηρίας, της καρεκλολατρίας, της βατραχομυομαχίας: Ποιος βαραίνει περισσότερο στα δελτία των 8, στα πρωτοσέλιδα; Ποιος είναι ο πατερούλης και ποιος ο αρχηγός; Ποιος είναι ο ηγεμών στο διαρκώς συρρικνούμενο, στο όλο και πιο αμήχανο κόμμα;

Ειρωνεία του αναχρονισμού: Παρόμοια σύγκρουση, παλαιού και νέου, είχε συμβεί στη Νέα Δημοκρατία, μεταξύ Κων. Μητσοτάκη και Κώστα Καραμανλή. Η ιστορία επαναλαμβάνεται – σαν φάρσα.

Καθημερινή, 14.06.2008

Zωγραφική: Δημ. Τάταρης