Ο Τρίτος Πόλεμος της Ευρώπης

«Σώσαμε τις τράπεζες, αλλά κινδυνεύουμε να χάσουμε μία γενιά», δήλωσε πριν από λίγες ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς. Η ζοφερή διαπίστωση του Γερμανού σοσιαλδημοκράτη πολιτικού μας φέρνει στον νου την άνοιξη του 2010, μέρες σύγχυσης και σοκ. Σε ένα ημιεπίσημο δείπνο, Ελληνας τραπεζίτης μού είχε πεί ότι η κρίση, που τότε μόλις είχε αρχίσει να δείχνει τη σφοδρότητά της, δεν θα περνούσε σε λιγότερο από δέκα-δεκαπέντε χρόνια. Στην παρατήρησή μου ότι αυτή η πρόβλεψη ακούγεται τρομακτική, μου απάντησε νηφάλια και αφοπλιστικά: «Εχουμε και οι δύο παιδιά, καλύτερα να ξέρουμε τι πρόκειται να συμβεί».

Τον θυμήθηκα λίγο καιρό αργότερα, αφού είχε ψηφιστεί το πρώτο Μνημόνιο, όταν ο Ιταλός οικονομολόγος και πρώην υπουργός Τομάζο Πάντοα Σιόπα μίλησε ευθέως για δεκαπέντε χαμένα χρόνια και για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων.

Η πραγματικότητα έμελλε να είναι ακόμη πιο σκληρή και από τις σκοτεινές προβλέψεις των οικονομολόγων το 2010. Σήμερα, μετά τρία χρόνια διάσωσης, δηλαδή λιτότητας και βαθιάς ύφεσης, μετά τρία χρόνια σοκ και ενοχοποίησης, ένας Γερμανός πολιτικός, από τη χώρα που πρωτοστατεί στην εφαρμογή της ενάρετης λιτότητας παρ’ ημίν, άρα και της συνοδεύουσας ύφεσης, περιγράφει αδρά την ιστορική καταστροφή που συντελείται όχι μόνο στην αμαρτωλή Ελλάδα αλλά σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο: «Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία διαθέτουν ίσως τις καλύτερα εκπαιδευμένες γενιές που υπήρξαν ποτέ στις χώρες τους, οι γονείς τους επένδυσαν πολλά χρήματα στην εκπαίδευση των παιδιών τους, έκαναν το σωστό. Και τώρα που είναι έτοιμοι να εργασθούν, η κοινωνία λέει: ‘Δεν υπάρχει θέση για εσάς’».

Το 60% νεανικής ανεργίας είναι ο δείκτης αποτυχίας της Ενωμένης Ευρώπης, δείκτης μιας απίστευτης πολιτικής μυωπίας των Ευρωπαίων ηγετών, αλλά και σήμα κινδύνου για τον ίδιο τον πυρήνα των δημοκρατιών και την κοινωνική ειρήνη. Ενας άλλος Ευρωπαίος ηγέτης, ο Ζαν Κλωντ Γιουνκέρ, πρόσφατα το διατύπωσε με πικρή ωμότητα: «Όποιος πιστεύει ότι δεν τίθεται πλέον το αιώνιο ερώτημα περί ειρήνης και πολέμου στην Ευρώπη, μπορεί να πλανάται οικτρά. Οι δαίμονες δεν έχουν φύγει, απλά κοιμούνται».

Υπό μία έννοια, και οι δύο πολιτικοί ηγέτες δείχνουν να αναγνωρίζουν ότι η αιώνια ειρήνη έχει ραγίσει. Και δειλά αναγνωρίζουν επίσης ότι με δική τους ευθύνη οι ευρωπαϊκοί λαοί αφέθηκαν ανυπεράσπιστοι, βουλιάζουν στην ανεργία και τον αποκλεισμό, τα κράτη χρεοκοπούν, οι δημοκρατίες κλονίζονται, ενώ η χρηματοπιστωτική βιομηχανία δέχεται συνεχώς τους πόρους και τα χάδια των κρατών.

Γιατί; Μια απάντηση, μεταξύ άλλων, είναι η εξής: όπως στις παραμονές του Α΄Πολέμου, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν πίστευαν ότι απειλείται η ειρήνη, άρα δεν τη θωράκιζαν, έτσι και μέχρι το 2007-08, δεν πίστευαν ότι η νεαρά και ευημερούσα ευρωζώνη μπορεί να πληγεί από τη μεγάλη κρίση, άρα δεν είχαν απολύτως καμία προετοιμασία. Η ίδια η ευρωζώνη δεν ήταν εξοπλισμένη για αντιμετώπιση κρίσεων. Ακόμη και σήμερα, με την μακρά και πικρή πείρα της έκρηξης του δημόσιου χρέους, των πτωχεύσεων, των μνημονίων και της παγίδας της ύφεσης, η κρίση αντιμετωπίζεται με νυσταλέα αντανακλαστικά, με αδύναμα γιατροσόφια που πάντα χορηγούνται αργά, με υστεροβουλία, και με καταπλήσσουσα επιμονή σε μια ηθικολογία, που δεν μπορεί να κρύψει την υπερχειλίζουσα υποκρισία και την έλλειψη πραγματισμού. Ορισμένως η ηθικολογία και η καθυστέρηση δεν μπορούν πια να κρύψουν το βαθύ έλλειμμα πολιτικής νομιμοποίησης της ευρωελίτ στις Βρυξέλλες και την αφύσικη αυτονόμηση της κεντρικής τράπεζας στη Φρανκφούρτη από τα κράτη μέλη και τους δοκιμαζόμενους λαούς.

Κι έτσι, όπως στον Α’ Πόλεμο η Ευρώπη θυσίασε μια γενιά στα χαρακώματα και στα αέρια, όπως στον Β’ Πόλεμο αφάνισε μια γενιά νέων στρατιωτών αλλά και αμάχων, ισοπέδωσε πόλεις και στιγμάτισε εσαεί την ανθρώπινη συνείδηση με το Shoah, με παρόμοιο τρόπο τώρα, η μεγάλη Ευρώπη του 21ου αιώνα θυσιάζει ασυλλόγιστα την καλύτερη γενιά νέων στην ιστορία του Νότου της. Πρόκειται για πόλεμο με άλλα μέσα.

Δημιουργική καταστροφή; Ας το δεχτούμε. Αλλά πού είναι η δημιουργία; Εδώ, στο ευρωπαϊκό υπογάστριο, επί τρία τουλάχιστον χρόνια αντικρίζουμε μόνο καταστροφή, τέτοια που δεν είχαμε νιώσει από το τέλος της αιματοβαμμένης δεκαετίας του ‘40.

Η ελπίδα για διάσωση και δημιουργία βρίσκεται ακριβώς στην επίγνωση της καταστροφής, να συνειδητοποιήσουμε δηλαδή ότι ζούμε μια μείζονα ιστορική μετάβαση, αμετάκλητα, χωρίς επιστροφή στην προτέρα κατάσταση. Να συνειδητοποιήσουμε ότι οι απώλειες είναι βαθιές και μόνιμες, και ότι το προέχον δεν είναι τόσο η ανάκτηση των απωλεσθέντων, αλλά το χτίσιμο υγιών και ανθεκτικών δομών καθώς θα ανοιγόμαστε στο μέλλον. Η Μεγάλη Υφεση γκρεμίζει την κοινωνία, ακόμη τώρα που μιλάμε· το μέλλον όμως δεν συνίσταται μόνο από στατικά ερείπια, είναι δυναμική κατάσταση, σύντομα μια νέα κοινωνία ασπαίρουσα θα διαμορφώνει τη δική της κοίτη, και θα διεκδικεί νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και οργάνωσης του οικονομικού βίου, νέες συλλογικές αναπαράστασεις και ηθικές αξίες· μια νέα διάνοια.

Η παράδοση θα είναι μία πηγή που θα τροφοδοτεί το ποτάμι· το νέο περιβάλλον, το μεταϋφεσιακό, το «μεταπολεμικό» θα είναι η άλλη πηγή έμπνευσης και ενέργειας για την ανασυγκρότηση. Μένει να μεριμνήσουμε ποια στοιχεία της παράδοσης θα αξιοποιήσουμε, και πώς, δια της ενεργού βουλήσεως, της αναγεννημένης γενικής διάνοιας, θα ορίσουμε την κοίτη του ποταμού. Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ.

εικόνα: Βλάσης Κανιάρης, «Εις δόξαν»

Η Ελλάδα θα προλάβει;

Οι ελληνικές εκλογές παίρνουν άλλη διάσταση, κυρίως ως προς το πολιτικό μήνυμα που θα στείλουν εκτός συνόρων, αν τις δουμε με φόντο τις ραγδαίες πλέον εξελίξεις στην Ευρώπη. Η ατζέντα φαίνεται να αλλάζει: από τη δημοσιονομική πειθαρχία και τη λιτότητα, προς μια κατεύθυνση τόνωσης της ανάπτυξης και ανάσχεσης της ύψεσης.

Οι εκλογές στη Γαλλία ήταν το πρώτο σήμα ότι κάτι άλλαζει: όποιος Πρόεδρος κι αν εκλεγεί, είναι προφανές ότι το Παρίσι εφεξής δεν θα ακολουθήσει πειθήνια τη δημοσιονομική ορθοδοξία του Βερολίνου. Πολύ περισσότερο που πιθανότερος Πρόεδρος είναι ο διακριτικά, πλην σαφώς, «ανυπάκουος» Φ. Ολάντ, στηριγμένος και σε αριστερές ψήφους.

Δεύτερο σήμα, το ράγισμα της Ισπανίας. Ο ιβηρικός γίγαντας, βαριά τραυματισμένος από την ανεργία και το κόστος δανεισμού, υποβαθμίστηκε και απειλεί να παρασύρει όλη την ευρωζώνη. Ο Ισπανός υπουργός Εξωτερικών, περιγράφοντας την τεράστια κρίση της χώρας του, εξέπεμψε SOS προς την Ε.Ε.: «Η Ευρωζώνη είναι σαν τον Τιτανικό. Ένας να πνιγεί, θα πνιγούμε όλοι, ακόμα και οι επιβάτες της πρώτης θέσης». Τρίτο σήμα, ο κλονισμός της Ολλανδίας, στον σκληρό πυρήνα του ευρωβορρά. Αλλα σήματα: ο σοσιαλδημοκράτης πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μ. Σουλτς κατηγορεί τον γαλλογερμανικό άξονα για περιφρόνηση των ευρωπαϊκών οργάνων κατά τη σύναψη του δημοσιονομικού συμφώνου και δεν αποκλείει διάλυση της Ε.Ε. Ο βετεράνος Ρομάνο Πρόντι προτείνει άξονα Γαλλίας-Ιταλίας-Ισπανίας. Ο Μάριο Μόντι πιέζει τη Γερμανία να βάλει στην ατζέντα της τον όρο ανάπτυξη.

Ολα κινούνται, όλα πάνε να αλλάξουν. Ωστε το πολιτικό διακύβευμα στο ελληνικό εργαστήριο παύει να είναι η μονοδιάστατη στοίχιση υπέρ ή εναντίον του Μνημονίου. Το Μνημόνιο ως μοντέλο πιθανόν να πεθάνει σύντομα. Ιστορικό ζητούμενο είναι οι προτάσεις για παραγωγική ανασυγκρότηση και εφικτή, βιώσιμη ανάπτυξη, οι προτάσεις για πολιτική αναγέννηση. Το ερώτημα είναι: Η Ελλάδα θα προλάβει να συμπεριληφθεί σώα στο νέο ευρωπαϊκό τοπίο;

Οι δαίμονες της Ευρώπης

Οσα ζήσαμε την περασμένη εβδομάδα και όσα θα ζήσουμε τους επόμενους μήνες συνιστούν πρωτοφανή πολιτική εμπειρία: πρόκειται για ιστορία εν τω γεννάσθαι, την οποία οι πολίτες παρακολουθούν αλλά και επηρεάζουν εν μέρει. Η εμπειρία είναι πολύτιμη, παρότι στο φόντο παραμονεύει πάντα μια καταστροφή: οικονομική, πολιτική, κοινωνική.

Η εμπλοκή του δημοψηφίσματος, λ.χ., και η εξ αυτού προκληθείσα βίαιη αντίδραση των Βορειοευρωπαίων ηγεμόνων, έδειξε ανάγλυφα τις ενδοευρωπαϊκές σχέσεις όπως πράγματι είναι, σχέσεις κυρίαρχου και κυριαρχούμενου, και διέλυσε την υποκριτική ρητορεία περί ισότιμων και ανεξάρτητων κρατών-μελών. Το Βερολίνο και το Παρίσι έδειξαν τα δόντια τους στους ασθενείς εταίρους και παραμέρισαν επιδεικτικά το μεταεθνικό κέντρο των Βρυξελλών, παραμερίζοντας ταυτοχρόνως και τα όποια επιτεύγματα της ευρωπαϊκής συνομοσπονδίας. Τα ιταμά τελεσίγραφα του επιτρόπου Ολι Ρεν, ενός ασήμαντου μεσαίου στελέχους, προς μια κυρίαρχη χώρα, και τους εκλεγμένους ηγέτες της, ήταν απολύτως ενδεικτικά του τεράστιου ελλείμματος δημοκρατίας στην κορυφή της Ε.Ε. Βεβαίως, τον δρόμο έδειξαν οι ηγέτες Γερμανίας και Γαλλίας στις Κάννες, όταν ταπείνωσαν τον Ελληνα πρωθυπουργό, υπαγορεύοντάς του εκβιαστικά το ερώτημα και τον χρόνο του δημοψηφίσματος, συμπεριφερόμενοι στην Ελλάδα σαν να είναι προτεκτοράτο.

Το ελληνικό πάθημα, όμως, έχει και άλλη πρόσληψη. Ο Φρανκ Σίρμαχερ, συνεκδότης της έγκυρης Frankfurter Allgemeine Zeitung, θεσμού στη γερμανική πολιτική και πνευματική ζωή, με αφορμή το ελληνικό δράμα, έγραψε με δριμύτητα για την καταρράκωση της δημοκρατίας από τις αγορές και για την ανάδυση ενός εθνικιστικού λόγου γεμάτου στερεότυπα για τεμπέληδες και απατεώνες του Νότου: «Ο υποτιθέμενος ορθολογισμός χρηματοοικονομικών διαδικασιών βοήθησε να αναδειχτεί το αταβιστικό υποσυνείδητο. Το να μπορεί κανείς να βρίζει χώρες ολόκληρες τεμπέληδες και απατεώνες, έμοιαζε να είχε ξεπεραστεί οριστικά με το τέλος της εποχής του εθνικισμού. Τώρα η συμπεριφορά αυτή είναι πάλι εδώ, με μιαν υποτιθέμενη λογική στο πλευρό της». (το πρωτότυπο άρθρο εδώ)

Το άρθρο του Σίρμαχερ πυροδότησε μια συζήτηση για την κατάσταση της δημοκρατίας και την ιστορική μοίρα της Ευρώπης, στην οποία συμμετείχε ο κορυφαίος εν ζωή Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας, εισηγητής των εννοιών του συνταγματικού πατριωτισμού και της δημόσιας σφαίρας και, κατά κάποιον τρόπο, μέντορας της σοσιαλδημοκρατίας τα τελευταία χρόνια. Ο Χάμπερμας, συνοδοιπόρος των φροϋδομαρξιστών Αντόρνο και Χορκχάιμερ της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης, και βαθύς γνώστης του γερμανικού δράματος, είναι σε θέση να δει βαθύτερα μες στην ψυχή της μεταπολεμικής Ευρώπης και της μεταναζιστικής Γερμανίας. «Η ελληνική καταστροφή είναι μια σαφής προειδοποίηση ενάντια στον μετα-δημοκρατικό δρόμο που άνοιξαν η Μέρκελ και ο Σαρκοζί», έγραψε. «Η συγκέντρωση της ισχύος σε ένα διακυβερνητικό συμβούλιο των πρωθυπουργών, που επιβάλλουν τις συμφωνίες τους στα εθνικά κοινοβούλια, είναι ο λάθος δρόμος. Μια δημοκρατική Ευρώπη, που δεν χρειάζεται να πάρει τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους, πρέπει να έχει άλλη όψη». (το πρωτότυπο άρθρο εδώ)

Δεν είναι μόνο οι διανοούμενοι που βλέπουν το συμβαίνον ιστορικό ρήγμα στον πυρήνα των ευρωπαϊκών δημοκρατιών. Ενας εκλεγμένος πολιτικός, ο Γερμανός Μάρτιν Σουλτς, επικεφαλής των Σοσιαλδημοκρατών, επικείμενος πρόεδρος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όταν ερωτήθηκε από τον ευρωβουλευτή Μ. Τρεμόπουλο να περιγράψει πώς τοποθετείται ανάμεσα σε μια εκγερμανισμένη Ευρώπη και μια εξευρωπαϊσμένη Γερμανία, απάντησε: «Προσωπικά μπήκα στην πολιτική γιατί ήθελα μια εξευρωπαϊσμένη Γερμανία και όχι μια εκγερμανισμένη Ευρώπη. Βέβαια, οι Γερμανοί προσφέρουν 211 δισ. ευρώ προς την Ε.Ε. κι αυτό είναι ένα μεγάλο βάρος για τον Γερμανό φορολογούμενο. Η γερμανική κυβέρνηση θα έπρεπε να έχει εξηγήσει στους πολίτες ότι αυτό δεν το κάνει από φιλανθρωπία, αλλά για να στηρίξει μακροπρόθεσμα τα δικά της συμφέροντα. Μετά από πολύ καιρό φαίνεται πως ο εθνικισμός και το μίσος αναπτύσσονται ξανά, απειλώντας με διάσπαση την ίδια την Ε.Ε. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε με διεθνικότητα τους δαίμονες της Ευρώπης, που δεν εξαφανίστηκαν. Και οι Γερμανοί έχουν ιστορική υποχρέωση να το πράξουν».

Οι σοβαροί Γερμανοί δεν είναι οι αγορές τους· μας λένε ότι ο στοχασμός πάνω στην ευρωπαϊκή μοίρα είναι αναγκαστικά πια στοχασμός πάνω στη μοίρα της δημοκρατίας και στην αδυσώπητη μάχη μεταξύ πολιτικής και χρηματοπιστωτικής βιομηχανίας.