Χρήσιμα τροχιοδεικτικά από την Ευρώπη

Kαθ’ οδόν προς τις ευρωεκλογές έχει μεγάλο ενδιαφέρον να παρακολουθούμε προσεκτικά τα μηνύματα από τις Βρυξέλλες, για να κατανοήσουμε όχι μόνο πώς βρεθήκαμε σαν χώρα στη θανάσιμη παγίδα χρέους, αλλά και για να αντλήσουμε τα στοιχεία ενός σχετικά αντικειμενικού παρατηρητή για την παρούσα κατάσταση της χώρας. Επιπλέον, ίσως ανιχνεύσουμε τι μπορούμε να περιμένουμε και τι όχι από την ευρύτερη ευρωπαϊκή οικογένεια και την προσώρας γερμανική ηγεμονία.

Τα μηνύματα άρχισαν με την ανεπίσημη δήλωση της Ανγκελα Μέρκελ και την επίσημη δήλωση του Ολι Ρεν, που επιβεβαίωσαν με ποια κριτήρια και ποιες προτεραιότητες επεβλήθη στην Ελλάδα το Μνημόνιο και η μεταφορά του χρέους της από τις ιδωτικές τράπεζες στα σύμμαχα κράτη. Μετά τρία έτη εσωτερικής υποτίμησης και ταυτόχρονων σκληρών δημοσιονομικών περικοπών και διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, με εκτόξευση της ύφεσης και ανεργίας, τα ευρωπαϊκά συλλογικά όργανα έρχονται να μελετήσουν τις επιπτώσεις του πειράματος, το οποίο οργάνωσε και επέβαλε η ευρωηγεμονεύουσα ελίτ.

Πρώτο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: εξετάζει τη νομιμοποίηση της σύνθεσης της τρόικας, τη συμβατότητα των επιβληθέντων μέτρων προς το ευρωπαϊκό κεκτημένο, αλλά και την αποτελεσματικότητά τους. Η έκθεση των εισηγητών τα βρίσκει και τα τρία ελλιπή, στρεβλά και αλυσιτελή. Το Ευρωκοινοβούλιο δεν είχε και δεν μπορούσε να έχει αποφασιστικό ρόλο στη συγκρότηση της τρόικας και του πργράμματος διάσωσης των τεσσάρων χωρών της ευρωζώνης. Η έρευνά του διεξάγεται κατά τη λήξη των Μνημονίων, λίγο πριν από τις κρίσιμες ευρωεκλογές του Μαΐου· δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτε από τα ήδη τετελεσμένα. Παρ’ όλ’ αυτά η πολιτική και ηθική σημασία της έρευνας και της οποιασδήποτε κρίσης του παραμένει βαρύνουσα, εν όψει μάλιστα των μειζόνων εξελίξεων που κυοφορούν το δημοσιονομικό σύμφωνο και η τραπεζική ενοποίηση. Ας μην ξεχνάμε, το Ευρωκοινοβούλιο είναι το μόνο όργανο της Ε.Ε. που εκλέγεται απευθείας από τους λαούς, το μόνο που έχει τη μεγαλύτερη δυνατή πολιτική νομιμοποίηση.

Δεύτερη σπεύδει να αξιολογήσει τα αποτελέσματα των Μνημονίων η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (Ναι, η ίδια που συμμετείχε στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των Μνημονίων, ως το εν τρίτον της τρόικας, μαζί με το ΔΝΤ και την ΕΚΤ.) Στην πρόσφατη ετήσια επισκόπηση της Κομισιόν για την απασχόληση και τις κοινωνικές προκλήσεις επικρίνεται η επιβληθείσα εσωτερική υποτίμηση ως πολιτική πρακτική με βαριές παράπλευρες συνέπειες, αν δεν συνοδεύεται με άλλες πρόνοιες, όπως λ.χ. η ενίσχυση της διαρθωτικής ανταγωνιστικότητας με επενδύσεις. Η Κομισιόν καταγράφει τις παράπλευρες συνέπειες στην Ελλάδα: ρεκόρ ανεργίας, ρεκόρ μετανάστευσης, ρεκόρ αναποτελεσματικής κοινωνικής προστασίας, κ.ο.κ.· εντέλει, ένας στους τρεις Ελληνες αντιμετωπίζει το φάσμα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.

Η Επιτροπή επισημαίνει κάτι ανησυχητικό για το άμεσο μέλλον: Η σταδιακή μείωση της ανεργίας μπορεί να μη συμβαδίζει με μείωση της φτώχειας, εξαιτίας της μισθολογικής πόλωσης και της διογκούμενης μερικής απασχολήσης. Αρα η προσοχή πρέπει να στραφεί όχι μόνο στη δημιουργία, αλλά και στην ποιότητα των θέσεων εργασίας. Εξαιρετικά σημαντική επισήμανση για όλη την Ευρώπη, κατεπείγουσα όμως για την Ελλάδα, του 60% νεανικής ανεργίας.

Οι αυτοκριτικές επισημάνσεις του Ευρωκοινοβουλίου και της Επιτροπής υποδεικνύουν, έστω εκ των υστέρων, ένα πεδίο συνδιαλλαγής με τους Ευρωπαίους εταίρους, ίσως και για άντληση πόρων, στο πλαίσιο ενός σχεδίου ανάκαμψης και ανάπτυξης, που φαίνεται ιστορικά αναγκαίο για όλη την Ευρώπη. Τούτο βεβαίως, εφόσον η Ευρώπη δεν επιθυμεί ακρωτηριασμούς και γεωπολιτική αναταραχή· αλλά μετά την αποτροπή του ντόμινο με την ελληνική θυσία, φαίνεται ότι δεύτερες σκέψεις, ψυχραιμότερες, αρχίζουν να αναδύονται. Σε αυτή την προοπτική πρέπει να καμφθούν και οι έξω φοβίες για ενδεχόμενη κυβερνητική αλλαγή, ώστε να βρεθεί στέρεο έδαφος συνομιλίας.

Η ευρωπαϊκή αυτοκριτική υποδεικνύει επίσης, και πρωτίστως, την τροπικότητα της εθνικής ανασυγκρότησης:

Προς μια οργάνωση «οικονομίας πολέμου» σε καιρό ειρήνης, κατά το μεσοπολεμικό αμερικανικό μοντέλο με το κράτος σε ρόλο μεγάλου εργοδότη έκτακτης ανάγκης. Το New Deal δημιούργησε 10 εκατομμύρια θέσεις εργασίας· στην Ελλάδα χάθηκαν 800 χιλιάδες θέσεις σε τρία χρόνια.

Προς την επείγουσα δημιουργική ένταξη των νέων: με προτροπή και διευκόλυνσή τους προς το επιχειρείν, με ουσιαστική ελάφρυνσή τους από φόρους και εισφορές, με κίνητρα για παραγωγή προστιθέμενης αξίας και καινοτομίας, για δημιουργία θέσεων ποιοτικής εργασίας. Πολλές συνδυασμένες δράσεις για ανάσχεση της πληβειοποίησης και του αποκλεισμού. Τίποτε λιγότερο.

Ο Τρίτος Πόλεμος της Ευρώπης

«Σώσαμε τις τράπεζες, αλλά κινδυνεύουμε να χάσουμε μία γενιά», δήλωσε πριν από λίγες ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς. Η ζοφερή διαπίστωση του Γερμανού σοσιαλδημοκράτη πολιτικού μας φέρνει στον νου την άνοιξη του 2010, μέρες σύγχυσης και σοκ. Σε ένα ημιεπίσημο δείπνο, Ελληνας τραπεζίτης μού είχε πεί ότι η κρίση, που τότε μόλις είχε αρχίσει να δείχνει τη σφοδρότητά της, δεν θα περνούσε σε λιγότερο από δέκα-δεκαπέντε χρόνια. Στην παρατήρησή μου ότι αυτή η πρόβλεψη ακούγεται τρομακτική, μου απάντησε νηφάλια και αφοπλιστικά: «Εχουμε και οι δύο παιδιά, καλύτερα να ξέρουμε τι πρόκειται να συμβεί».

Τον θυμήθηκα λίγο καιρό αργότερα, αφού είχε ψηφιστεί το πρώτο Μνημόνιο, όταν ο Ιταλός οικονομολόγος και πρώην υπουργός Τομάζο Πάντοα Σιόπα μίλησε ευθέως για δεκαπέντε χαμένα χρόνια και για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων.

Η πραγματικότητα έμελλε να είναι ακόμη πιο σκληρή και από τις σκοτεινές προβλέψεις των οικονομολόγων το 2010. Σήμερα, μετά τρία χρόνια διάσωσης, δηλαδή λιτότητας και βαθιάς ύφεσης, μετά τρία χρόνια σοκ και ενοχοποίησης, ένας Γερμανός πολιτικός, από τη χώρα που πρωτοστατεί στην εφαρμογή της ενάρετης λιτότητας παρ’ ημίν, άρα και της συνοδεύουσας ύφεσης, περιγράφει αδρά την ιστορική καταστροφή που συντελείται όχι μόνο στην αμαρτωλή Ελλάδα αλλά σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο: «Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία διαθέτουν ίσως τις καλύτερα εκπαιδευμένες γενιές που υπήρξαν ποτέ στις χώρες τους, οι γονείς τους επένδυσαν πολλά χρήματα στην εκπαίδευση των παιδιών τους, έκαναν το σωστό. Και τώρα που είναι έτοιμοι να εργασθούν, η κοινωνία λέει: ‘Δεν υπάρχει θέση για εσάς’».

Το 60% νεανικής ανεργίας είναι ο δείκτης αποτυχίας της Ενωμένης Ευρώπης, δείκτης μιας απίστευτης πολιτικής μυωπίας των Ευρωπαίων ηγετών, αλλά και σήμα κινδύνου για τον ίδιο τον πυρήνα των δημοκρατιών και την κοινωνική ειρήνη. Ενας άλλος Ευρωπαίος ηγέτης, ο Ζαν Κλωντ Γιουνκέρ, πρόσφατα το διατύπωσε με πικρή ωμότητα: «Όποιος πιστεύει ότι δεν τίθεται πλέον το αιώνιο ερώτημα περί ειρήνης και πολέμου στην Ευρώπη, μπορεί να πλανάται οικτρά. Οι δαίμονες δεν έχουν φύγει, απλά κοιμούνται».

Υπό μία έννοια, και οι δύο πολιτικοί ηγέτες δείχνουν να αναγνωρίζουν ότι η αιώνια ειρήνη έχει ραγίσει. Και δειλά αναγνωρίζουν επίσης ότι με δική τους ευθύνη οι ευρωπαϊκοί λαοί αφέθηκαν ανυπεράσπιστοι, βουλιάζουν στην ανεργία και τον αποκλεισμό, τα κράτη χρεοκοπούν, οι δημοκρατίες κλονίζονται, ενώ η χρηματοπιστωτική βιομηχανία δέχεται συνεχώς τους πόρους και τα χάδια των κρατών.

Γιατί; Μια απάντηση, μεταξύ άλλων, είναι η εξής: όπως στις παραμονές του Α΄Πολέμου, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν πίστευαν ότι απειλείται η ειρήνη, άρα δεν τη θωράκιζαν, έτσι και μέχρι το 2007-08, δεν πίστευαν ότι η νεαρά και ευημερούσα ευρωζώνη μπορεί να πληγεί από τη μεγάλη κρίση, άρα δεν είχαν απολύτως καμία προετοιμασία. Η ίδια η ευρωζώνη δεν ήταν εξοπλισμένη για αντιμετώπιση κρίσεων. Ακόμη και σήμερα, με την μακρά και πικρή πείρα της έκρηξης του δημόσιου χρέους, των πτωχεύσεων, των μνημονίων και της παγίδας της ύφεσης, η κρίση αντιμετωπίζεται με νυσταλέα αντανακλαστικά, με αδύναμα γιατροσόφια που πάντα χορηγούνται αργά, με υστεροβουλία, και με καταπλήσσουσα επιμονή σε μια ηθικολογία, που δεν μπορεί να κρύψει την υπερχειλίζουσα υποκρισία και την έλλειψη πραγματισμού. Ορισμένως η ηθικολογία και η καθυστέρηση δεν μπορούν πια να κρύψουν το βαθύ έλλειμμα πολιτικής νομιμοποίησης της ευρωελίτ στις Βρυξέλλες και την αφύσικη αυτονόμηση της κεντρικής τράπεζας στη Φρανκφούρτη από τα κράτη μέλη και τους δοκιμαζόμενους λαούς.

Κι έτσι, όπως στον Α’ Πόλεμο η Ευρώπη θυσίασε μια γενιά στα χαρακώματα και στα αέρια, όπως στον Β’ Πόλεμο αφάνισε μια γενιά νέων στρατιωτών αλλά και αμάχων, ισοπέδωσε πόλεις και στιγμάτισε εσαεί την ανθρώπινη συνείδηση με το Shoah, με παρόμοιο τρόπο τώρα, η μεγάλη Ευρώπη του 21ου αιώνα θυσιάζει ασυλλόγιστα την καλύτερη γενιά νέων στην ιστορία του Νότου της. Πρόκειται για πόλεμο με άλλα μέσα.

Δημιουργική καταστροφή; Ας το δεχτούμε. Αλλά πού είναι η δημιουργία; Εδώ, στο ευρωπαϊκό υπογάστριο, επί τρία τουλάχιστον χρόνια αντικρίζουμε μόνο καταστροφή, τέτοια που δεν είχαμε νιώσει από το τέλος της αιματοβαμμένης δεκαετίας του ‘40.

Η ελπίδα για διάσωση και δημιουργία βρίσκεται ακριβώς στην επίγνωση της καταστροφής, να συνειδητοποιήσουμε δηλαδή ότι ζούμε μια μείζονα ιστορική μετάβαση, αμετάκλητα, χωρίς επιστροφή στην προτέρα κατάσταση. Να συνειδητοποιήσουμε ότι οι απώλειες είναι βαθιές και μόνιμες, και ότι το προέχον δεν είναι τόσο η ανάκτηση των απωλεσθέντων, αλλά το χτίσιμο υγιών και ανθεκτικών δομών καθώς θα ανοιγόμαστε στο μέλλον. Η Μεγάλη Υφεση γκρεμίζει την κοινωνία, ακόμη τώρα που μιλάμε· το μέλλον όμως δεν συνίσταται μόνο από στατικά ερείπια, είναι δυναμική κατάσταση, σύντομα μια νέα κοινωνία ασπαίρουσα θα διαμορφώνει τη δική της κοίτη, και θα διεκδικεί νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και οργάνωσης του οικονομικού βίου, νέες συλλογικές αναπαράστασεις και ηθικές αξίες· μια νέα διάνοια.

Η παράδοση θα είναι μία πηγή που θα τροφοδοτεί το ποτάμι· το νέο περιβάλλον, το μεταϋφεσιακό, το «μεταπολεμικό» θα είναι η άλλη πηγή έμπνευσης και ενέργειας για την ανασυγκρότηση. Μένει να μεριμνήσουμε ποια στοιχεία της παράδοσης θα αξιοποιήσουμε, και πώς, δια της ενεργού βουλήσεως, της αναγεννημένης γενικής διάνοιας, θα ορίσουμε την κοίτη του ποταμού. Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ.

εικόνα: Βλάσης Κανιάρης, «Εις δόξαν»

Ο πολιτικός δογματισμός σκοτώνει την Ευρώπη

Από τους πρώτους μήνες της κρίσης είδαμε να αναδύονται στην Ευρώπη, στην πολιτιστική και πολιτική μας οικογένεια, οι βλαστοί της ασυνεννοησίας και των εθνικιστικών στερεοτύπων. Η οικονομική κρίση του 2008 βρήκε την Ευρώπη ανέτοιμη, με ευάλωτη αρχιτεκτονική στο κοινό της νόμισμα, αλλά κυρίως χωρίς κοινή οικονομική και πολιτική διακυβέρνηση, άρα χωρίς μηχανισμούς αντιμετώπισης κρίσεων. Η πτώση της Ελλάδας στην παγίδα του χρέους δεν αντιμετωπίστηκε ως τέτοια, έγκαιρα και αποφασιστικά.

Αντιθέτως, η δογματική Γερμανία που απολάμβανε αυτάρεσκα την ενοποίησή της και τα εμπορικά της πλεονάσματα, όπως απέτρεπε τη δημοκρατική συμμετρική ενοποίηση της Ευρώπης για να χαίρεται την εφήμερη ηγεμονία της, με τον ίδιο ακριβώς δογματισμό στοχοποίησε την όντως άφρονα Ελλάδα ως μοναδικό ασθενή στον ευρωπαϊκό παράδεισο. Σπατάλη χρόνου, ανανακόλουθες πράξεις, τιμωρητικός και ηθικολογικός λόγος: οι Ελληνες στιγματίστηκαν στα λαϊκά ταμπλόιντ ως υβριστές τζίτζικες και το Βερολίνο παρήγαγε ευρωπαϊκή πολιτική βάσει αυτού του στιγματισμού εσωτερικής κατανάλωσης. Το αδύναμο και καιροσκοπικό Παρίσι του Σαρκοζί ακολούθησε. Ακολούθησαν κι άλλες θραύσεις ασθενών κρίκων, αλλά η αλυσίδα παρέμενε υπερηφάνως υγιής, προσηλωμένη στα ιδεώδη της δημοσιονομικής ορθοδοξίας. Αλλωστε τα PIIGS του Νότου και της περιφέρειας ήταν ανέκαθεν προσφιλείς, καίτοι ου φωνητοί, στόχοι του πλούσιου και εύτακτου Βορρά. Ηταν οι συνήθεις ύποπτοι.

Δύο χρόνια μετά την πρώτη τιμωρητική χημειοθεραπεία του Ελληνος ασθενούς και τις άλλες δύο οδυνηρές διασώσεις σε Πορτογαλία και Ιρλανδία, η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με το ενδεχόμενο να χάσει όσα πολιτικά κέρδη αποκόμισε επίπονα επί μισό αιώνα. Η ακαμψία και μυωπία του γαλλογερμανικού άξονα οδηγεί σε κατάρρευση το πολιτικό σύστημα της Ελλάδας, αφού προηγουμένως έχει σπρώξει στην απόγνωση την κοινωνία της. Πορτογαλία και Ιρλανδία στενάζουν κάτω από μνημόνια· η Ισπανία παραλύει κοινωνικά από την ανεργία και την ύφεση· η Ιταλία του G7 απειλείται από τις αγορές και κυβερνάται από εξωκοινοβουλευτικούς.

Η κρίση του 2008 έδειξε ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα εκινείτο έως τότε αυτονομημένο και ανεξέλεγκτο από το πολιτικό σύστημα· όταν εκτροχιάστηκε, όμως, διασώθηκε από τους πολιτικούς με χρήματα των φορολογουμένων πολιτών. Τέσσερα σχεδόν χρόνια αργότερα, τα δημοκρατικά κράτη της Ευρώπης, τα οποία έσωζαν τράπεζες, γκρεμίζονται, κλονίζονται, απειλούνται. Και οι φορολογούμενοι λαοί παρακολουθούν ενδεείς την απομείωση της αξιοπρεπούς διαβίωσής τους και σύνολης της δημόσιας σφαίρας.
Η Ελλάδα βρίσκεται στο βαθύτερο, στο σκοτεινότερο σημείο αυτής της δίνης. Ο λαός της υποφέρει και θυσιάζεται επί δύο χρόνια, χωρίς να δει μια χαραμάδα με φως. Ο ανορθολογισμός εισβάλλει με βήμα χήνας στο πολιτικό προσκήνιο· μια μεταμοντέρνα Βαϊμάρη ξεπροβάλλει πάνω σε οικονομικό φόντο με δείκτες πολέμου. Η Ευρώπη τώρα αρχίζει να μαθαίνει από το ελληνικό πάθημα, αργά, βασανιστικά αργά: ο πολιτικός δογματισμός, η ακαμψία, η θρησκοληψία του σκληρού νομίσματος, σκοτώνουν τους λαούς, τη δημοκρατία, την ίδια την Ευρώπη.