You are currently browsing the tag archive for the ‘ύφεση’ tag.
Στην Αθήνα συζητάμε για το πού θά καταλήξει η τακτική συνάντηση των Ελλήνων υπουργών με την τρόικα, τούτη τη φορά στο Παρίσι. Δηλαδή, οι δανειστές θα δεχθούν ότι η δημοσιονομική περιστολή και οι συνοδές μεταρρυθμίσεις προχωρούν κατά τα συμφωνηθέντα; Θα δεχθούν μια κάποια προσαρμογή του προγράμματος ενώπιον του σημείου μηδέν που έχει περιέλθει η ελληνική οικονομία;
Ωστόσο, περισσότερο από ποτέ ίσως, η κατάληξη της τέτοιας επιτήρησης-διαπραγμάτευσης δεν εξαρτάται μόνον από την προσέγγιση των δύομερών ούτε από τη σχετική πρόοδο των μεταρρυθμίσεων· η ίδια η φύση της σχέσης Ελλάδας-τρόικας διαμορφώνεται πλέον υπό την σκιά ιστορικών διεργασιών που συγκλονίζουν την Ευρώπη, με τρόπο που δεν έχει ξανασυμβεί από την έναρξη της διεθνούς κρίσης του 2008 και την κρίση χρέους στις χώρες της ευρωπαϊκής επεριφέρειας.
Καταρχάς, το ελληνικό πρόβλημα έχει καταδειχθεί ότι είναι μέρος ενός γενικότερου ευρωπαϊκού προβλήματος· αυτού που ταλανίζει τώρα τους γίγαντες της ευρωζώνης, τη Γαλλία και την Ιταλία. Δεύτερον, η άτεγκτη ορθοδοξία που συνείχε το νεοφιλελεύθερο υβρίδιο με δημοσιονομική λιτότητα και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, δεν απέδωσε· αντιθέτως, ευθύνεται για τη βύθιση της ευρωζώνης σε στασιμότητα, ύφεση, ανεργία και αποπληθωρισμό. Τρίτον, αποδεικνύεται επικίνδυνη ή και ολέθρια η δογματική προσήλωση στην απαραβίαστη αρχιτεκτονική του ευρώ, καθώς και η απαγόρευση στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να λειτουργεί σαν δανειστής εσχάτης καταφυγής.
Τέταρτον, οι επείγουσες ανάγκες των κρατών της ευρωζώνης προσκρούουν όχι μόνο στην πολιτική ορθοδοξία του Βερολίνου, αλλά στην ίδια την κρατική δομή της Γερμανίας: το Συνταγματικό Δικαστήριο της Καρσλρούης δεν αναγνωρίζει στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα το δικαίωμα να στηρίζει απευθείας τα κράτη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κατά τη διάρκεια κρίσιμων ευρωδιασκέψεων, η καγκελάριος Μέρκελ απέφευγε να πάρει θέση, ενόψει γνωματεύσεων του πανίσχυρου Συνταγματικού Δικαστηρίου, το οποίο ουσιαστικά λειτουργεί υπεράνω του ευρωπαϊκού κεκτημένου. Δηλαδή, οι Γερμανοί δικαστές της Καρλσρούης ρυθμίζουν ή απορρυθμίζουν την ευρωζώνη κατά τις προβλέψεις και τις ερμηνείες του γερμανικού Συντάγματος.
Με πληθωρισμό στο εφιαλτικό όριο 0%, ήταν αναμενόμενη η αντίδραση του Μάριο Ντράγκι, ο οποίος εξήγγειλε στο Τζάκσον Χόουλ «αντισυμβατικές δράσεις» για ενίσχυση της ενεργού ζήτησης και για αποτροπή του αποπληθωρισμού και της συνεχιζόμενης ύφεσης στην ευρωζώνη. Τα «ανορθόδοξα» Draginomics ακολουθούν με καθυστέρηση την πολιτική της αμερικανικής Fed μετά το 2008 και τα ιαπωνικά Αbenomics μετά το 2012· ουσιαστικά κάνουν την ΕΚΤ δανειστή εσχάτης καταφυγής για όλες τις χώρες του Ευρωσυστήματος. Και για την Ελλάδα.
Για να εφαρμοστεί όμως το εύλογο σχέδιο Ντράγκι, προϋποτίθεται πολιτική ευελιξία και συναίνεση· απαιτείται πρωτίστως να καμφθεί η αντίσταση της ηγεμονεύσας Γερμανίας που υπαγορεύει τη λιτότητα. Πώς θα καμφθεί η Γερμανία; Ο,τι φάνταζε αδύνατον το 2010 ή το 2011, φαίνεται εφικτό το 2014, διότι η εθελοτυφλία και οι αναβολές απειλούν με δυσθεώρητο κόστος την ευρωζώνη, και όχι μόνο οικονομικό. Οι κοινωνικές θυσίες στον βωμό της ανεργίας, η πολιτική αστάθεια που πλήττει τον ευρωπαϊκό πυρήνα, η αιφνίδια γεωπολιτική ρωγμή της Ουκρανίας με το βαρύ οικονομικό κόστος, δεν επιτρέπουν την καθήλωση σε καμία ορθοδοξία.
Σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον η διαπραγμάτευση του χρέους και η ρύθμιση των ελλειμμάτων της Ελλάδας παίρνουν άλλο χαρακτήρα: προφανώς το επιδιωκόμενο θα είναι η τόνωση της ζήτησης, της ανάπτυξης, της απασχόλησης. Δυστυχώς, οι μετατοπίσεις στην ευρωπαϊκή πολιτική είναι συνήθως αργές· ήδη αρχίζουν να συμβαίνουν με τετραετή καθυστέρηση. Αλλά προτιμότερη μια έστω καθυστερημένη αλλαγή, από την αδράνεια και τη συνέχιση της βύθισης.
H κυβερνητική κρίση στη Γαλλία σημαίνει ίσως το τέλος μιας σιωπηρής αποδοχής της γερμανικής ηγεμονίας κατά τον χειρισμό της κρίσης στην ευρωζώνη. Οι σκληρές επικρίσεις του υπουργού Οικονομίας Αρνό Μοντμπούρ κατά του Βερολίνου και ειδικά κατά της καγκελαρίου Μέρκελ, μπορεί να τον απομακρύνουν από την κυβέρνηση, αλλά δείχνουν ότι η άκριτη υποταγή στις γερμανικές δοξασίες περί θεραπείας της ύφεσης με περιορισμό των ελλειμμάτων οδεύει προς το τέλος της.
Η σφοδρή κριτική του Μοντμπούρ, όπως δημοσιεύθηκε στη «Le Monde», είναι φανερό ότι δεν γίνεται για εσωτερική κατανάλωση· εκφράζει την αγωνία των Γάλλων, που απειλούνται από ύφεση και ανεργία, και την ανάγκη τους να εφαρμόσουν μια πολιτική αφιστάμενη από τη γερμανική ορθοδοξία. «Η πολιτική μείωσης των ελλειμμάτων είναι ένας οικονομικός παραλογισμός καθώς, αφού καταπνίγουν την ανάπτυξη, δεν επιτυγχάνουν τους ίδιους τους στόχους τους, εξαιτίας της μείωσης της δραστηριότητας», επέμενε χθες ο Μοντμπούρ ενώ ουσιαστικά παραιτούνταν. Το Σάββατο ήταν αναλόγως σαφής: «Η Γερμανία έχει πιαστεί στην παγίδα της πολιτικής της λιτότητας που επέβαλε σε όλη την Ευρώπη… Όταν λέω Γερμανία, εννοώ τη γερμανική Δεξιά που υποστηρίζει την Αγγέλα Μέρκελ… Η Γαλλία δεν μπορεί πλέον να άγεται και να φέρεται… Έχουμε δύο προβλήματα: την ευρωπαϊκή δημοσιονομική πολιτική, με τη συσσώρευση σχεδίων λιτότητας σε όλες τις χώρες της Ένωσης, και τη νομισματική πολιτική, η οποία είναι υπερβολικά κλειστή. Τα διδάγματα της δεκαετίας του 1930 θα πρέπει να μας κάνουν να καταλάβουμε ότι η ανεργία είναι αυτή που προκαλεί σκλήρυνση και άνοδο της βίας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες».
Αλλά και ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μισέλ Σαπέν άσκησε παρόμοια κριτική, μιλώντας στην ιταλική εφημερίδα «La Reppublica»: «Η ευρωζώνη κινδυνεύει να εγκλωβιστεί σ’ έναν φαύλο κύκλο ασθενούς ή αρνητικής ανάπτυξης. Πρέπει οπωσδήποτε να επιβραδύνουμε το ρυθμό μείωσης των ελλειμμάτων».
Ο Ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ρέντσι, αντιμέτωπος με την ύφεση αλλά και το πρωτοφανές κύμα προσφύγων από το Μαγκρέμπ και τη Μέση Ανατολή, φαίνεται να συμφωνεί περισσότερο με τον Μοντμπούρ, παρά με τον διστακτικό πρόεδρο Ολάντ. Καίγεται να επιτύχει μια κάποια ανάκαμψη της χειμαζόμενης οικονομίας του και όχι να κατεβάσει το έλλειμμα κάτω από ο όριο-φετίχ του 3%. Ρέντσι και Μοντενμπούρ φαίνεται να συμμερίζονται ασμένως τις πικρές διαπιστώσεις για την Ευρώπη, που έκαναν οι νομπελίστες οικονομόλογοι στο καθιερωμένο συνέδριό τους στο Λιντάου, ενώπιον της κυρίας Μέρκελ.
«Οι ιστορικοί θα ρίξουν πίσσα και πούπουλα στους Ευρωπαίους κεντρικούς τραπεζίτες» είπε ωμά ο Πίτερ Ντάιαμοντ του ΜΙΤ, ειδικός στην ανεργία. «Οι νέοι Ευρωπαίοι που αναζητούν εργασία εν μέσω ύφεσης θα επηρεαστούν για δεκαετίες. Πρόκειται για ένα τρομακτικό αποτέλεσμα και είναι εντυπωσιακό πόσο λίγες αντιδράσεις έχουν προκληθεί για πολιτικές που είναι τόσο εκπληκτικά καταστροφικές», πρόσθεσε. Και ο Τζόζεφ Στίγκλιτς: «Η Ευρωζώνη απειλείται από μια ύφεση, που μπροστά της θα ωχριούν οι χαμένες δεκαετίες της Ιαπωνίας… Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος για το μέλλον της νομισματικής ένωσης, με δεδομένο ότι ακολουθούν οι οικονομικές επιπτώσεις των γεωπολιτικών στρεβλώσεων».
Η καγκελάριος Μέρκελ υπερασπίστηκε την πολιτική της στο Λιντάου, αλλά όπως παρατήρησε ένας Γερμανός σχολιαστής στη Die Welt, «o Στίγκλιτς έχει τους αριθμούς με το μέρος του». Κυρίως: Εφεξής η καγκελάριος δεν θα έχει απέναντί της αδύναμες κυβερνήσεις μικρών χωρών, αλλά τη Γαλλία, την Ιταλία, και βέβαια την σκληρή πραγματικότητα της ύφεσης, της ανεργίας, του αποπληθωρισμού, ου μην αλλά και την γεωπολιτική: το οδυνηρό τίμημα των κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Στο ευρωπαϊκό Game of Τhrones τώρα κορυφώνεται ο κύκλος «Winter is coming».
Το επόμενο διάστημα η οικονομία και η κοινωνία θα αρχίσουν να αντιλαμβάνονται στην ολότητά του το νέο πλαίσιο που διαμορφώνει ο πολυνόμος. Τις επόμενες ημέρες επίσης θα αρχίσει να εκτυλίσσεται το πλαίσιο των υποχρεώσεων που απομένουν να υλοποιηθούν. Ολα θα είναι διαφορετικά. Είναι από καιρό διαφορετικά.
Με δεδομένο αυτό το διαφορετικό περιβάλλον εκ μεταρρυθμίσεων και απορρυθμίσεων, ας δούμε τις μεγάλες προτεραιότητες της ελληνικής κοινωνίας. Είναι προφανώς η ανεργία, ο πιο ορατός και απτός δείκτης, ένας δείκτης δυστυχίας· μαζί, η ύφεση, και σε στενή συνάφεια με την ύφεση ο αποπληθωρισμός, η αποεπένδυση, η έλλειψη ρευστότητας. Γι’ αυτά τα θεμελιώδη δεν έχει ακουστεί τίποτε ουσιώδες όλα αυτά τα χρόνια της βίαιης προσαρμογής, από τον Μάιο του 2010 έως τον Απρίλιο του 2014, τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Ολο το εφαρμοσθέν πρόγραμμα έτεινε προς την περιστολή και τη συρρίκνωση, διά της εσωτερικής υποτίμησης και διά της ταχείας αναδιάρθρωσης της εργασίας και της επιχειρηματικότητας. Και προς τα εκεί εξακολουθεί να τείνει.
Ωστόσο η κρίσιμη, η ζωτικής σημασίας συζήτηση για ένα εθνικό σχέδιο ακάκαμψης, μάλιστα με δυναμική θεραπευτικού σοκ, για σωτηρία της κοινωνίας και της νεολαίας, δεν γίνεται. Πόσο μάλλον μια συζήτηση για δυναμική ανάκαμψη που θα ενσωματώσει μια στρατηγική βιώσιμης ανατοποθέτησης της χώρας στο ευρωπαϊκό και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Καμία συζήτηση, κανένα εθνικό σχέδιο. Μιλάμε για ένα ισχνό προεκλογικό πλεόνασμα, και δεν μιλάμε για την αναχαίτιση της αιμορραγίας, για το πώς επειγόντως θα ανορθωθούν η παραγωγή και η απασχόληση.
Δεν συζητάμε, λ.χ., με ποια ρευστότητα και ποια κεφάλαια θα αιμοδοτηθούν η παραγωγή και η απασχόληση. Η προσδοκία των εισροών από hedge funds φαίνεται να εκπληρώνεται· πράγματι, τα κερδοσκοπικά κεφάλαια βραχείας τοποθετήσεως αποχωρούν από τις μεγάλες αναδυόμενες αγορές και αναζητούν νέους στόχους. Η Ελλάδα είναι της μόδας τώρα για τέτοια κεφάλαια, στο μέτρο που δεν διαβλέπουν συστημικό ρίσκο και στο μέτρο που εκτιμούν ότι η καθοδική πορεία οδεύει προς το τέλος της. Αλλά δεν μπορούμε να περιμένουμε ανάκαμψη από τέτοια κεφάλαια· αφενός, διότι είναι μόδα, και όπως έρχονται έτσι και θα φύγουν· αφετέρου, δεν επενδύονται σε παραγωγικές δομές, απλώς τοποθετούνται για βραχυπρόθεσμα κέρδη.
Απαιτούνται παραγωγικές επενδύσεις από θεσμικά κεφάλαια, τα οποία θα μοχλεύσουν και θα προσελκύσουν ιδιωτικά. Απαιτείται, μεταξύ άλλων, μια επενδυτική τράπεζα που θα αξιοποιήσει επιτέλους τους όποιους ευρωπαϊκούς πόρους, λ.χ. από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, για να χρηματοδοτήσει αναπτυξιακά προγράμματα μακράς πνοής προσαρμοσμένα στις ανάγκες απασχόλησης και στα συγκριτικά πλεονεκτήματα της ελληνικής οικονομίας.
Για να γίνει αυτό, όμως, πρέπει να υπάρξει πολιτική βούληση και εν συνεχεία διαπραγμάτευση με τους Ευρωπαίους εταίρους, στη βάση ενός πειστικού σχεδίου ανασυγκρότησης. Τέτοιο σχέδιο μόνο οι Ελληνες μπορούν και πρέπει να συντάξουν· αυτοί γνωρίζουν τι μπορούν και τι χρειάζονται, και αυτοί πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη και τα ρίσκα ― το υποστηρίζουν ήδη ξένοι πολιτικοί, αναλυτές, τεχνοκράτες των Βρυξελών. Αυτή ακριβώς η αναγκαία εξωστρεφής βούληση μάς οδηγεί να δούμε το ελληνικό πρόβλημα στο εσωτερικό: πώς δηλαδή η ταραγμένη κοινωνία, ευρισκόμενη σε βαθύ μετασχηματισμό άνωθεν επιβαλλόμενο, θα μπορέσει να ανασυνταχθεί νοητικά, να αφομοιώσει απώλειες και νέες ισορροπίες, και να διεκδικήσει το μέλλον της.
Η πρόταση της Ομοσπονδίας Ξενοδόχων για μαθητική εβδομάδα χειμερινών διακοπών θα μπορούσε να ακουστεί ενδιαφέρουσα σε άλλες εποχές, τον καιρό της ευφορίας λ.χ. έως το 2004. Τότε πιθανόν πολλές οικογένειες θα εξασφάλιζαν ένα διακοποδάνειο, ειδικά διαμορφωμένο από τις τράπεζες με πολλές εξοφλητικές δόσεις, και θα έστελναν τα παιδιά τους για σκι. Θα γκρίνιαζαν ασφαλώς οι συνήθεις μιζεραμπιλιστές, αλλά ποιος θα τους έδινε σημασία μες στον γενικευμένο ενθουσιασμό της ισχυράς Ελλάδος.
Τότε. Τώρα; Οι ξενοδόχοι και όσοι συμμερίζονται την πρότασή τους αυτή, προφανώς δεν έχουν αντιληφθεί σε ποια κατάσταση βρίσκεται το ελληνικό νοικοκυριό. Ενα. Δεύτερο: προσπαθούν να προκαλέσουν τεχνητή ζήτηση, με το στανιό, σε μια οικονομία και μια κοινωνία που έχει στραγγίξει. Δεν μπορεί να υπάρχει ζήτηση, τελεία ― με 1,35 εκατομμύρια ανέργους και εκατομμύρια εργαζόμενους απλήρωτους ή ετεροχρονισμένα πληρωμένους, και Κύριος οίδε πόσες εκατοντάδες χιλιάδες εκτός ασφάλισης.
Με ασπιρίνες, όσο καλοπροαίρετος και να είναι ο γιατρός, δεν θεραπεύεται η νόσος της βαριάς ύφεσης. Ούτε με την επιφοίτηση της Google, του free wi-fi και του σκι θα γεννηθούν μερικές εκατοντάδες χιλιάδες εργασίας. Τα συμβατικά μαντζούνια, με την είσοδο βραχυπρόθεσμων κεφαλαίων και την ευχετήρια επίκληση του trickle down effect, δεν μπορούν να αναστήσουν μια βομβαρδισμένη οικονομία σε διαρκή αποστράγγιση από πάγια επενδυμένα κεφάλαια, με εφιαλτική ανεργία και με τσακισμένο φρόνημα.
Μετά το τετραετές σοκ, η χώρα χρειάζεται να εισέλθει σε φάση οικονομίας πολέμου για να αναθερμανθεί, με ό,τι αυτό μπορεί να απαιτεί από εξωτερική βοήθεια και εσωτερική πολιτική οργάνωση. Για αυτό το τιτάνιο έργο, απαιτούνται εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις, εντελώς άλλη σκέψη, τολμηρή και ρηξικέλευθη. Με αλήθεια και δικαιοσύνη. Με πολλές μικρές πρωτοβουλίες ασφαλώς, αλλά κυρίως με ένα συνεκτικό κεντρικό όραμα για το ποια Ελλάδα θέλουμε και αντέχουμε, στην Ευρώπη, στη Μεσόγειο, στην παγκοσμιοποίηση.
Οτι θα κλείσει το 2013 με ύφεση 4%, για έκτη συνεχή χρονιά, είναι κάτι που το περιμέναμε όλοι λίγο -πολύ. Οτι θα κυλήσει και το 2014 με ύφεση, είναι επίσης κάτι που αρκετοί περιμένουμε· αλλά δεν ξέρω αν το αντέχουμε. Διότι πίσω από τους αμείλικτους δείκτες ύφεσης και ανεργίας ψυχομαχά ήδη μια κοινωνία· εκατομμύρια άνεργοι, απλήρωτοι, μισοπληρωμένοι, χρεωμένοι, ενδεείς. Και εκατοντάδες χιλιάδες νέοι άνθρωποι οι οποίοι αντικρίζουν μπροστά τους τείχη και βάραθρα.
Οσοι έχουν αίσθηση της κοινωνίας, ακόμη κι αν δεν υποφέρουν οι ίδιοι, αντιλαμβάνονται ότι αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ. Ισως ούτε ως το τέλος του 2014, όταν θα τεθεί η αναδιάρθρωση του χρέους, έτσι ή αλλιώς, με κούρεμα ή επιμήκυνση και αναχρηματοδότηση. Η κατάσταση πιθανόν να μην είναι διαχειρίσιμη ακόμη και το καλοκαίρι, εφόσον στις διπλές εκλογές του Μαΐου ανατραπεί ο συσχετισμός πολιτικών δυνάμεων.
Η κατάσταση δεν θα είναι διαχειρίσιμη όχι μόνον λόγω της διογκούμενης δυσαρμονίας μεταξύ κυβέρνησης και λαϊκής βούλησης, αλλά και επειδή μήνα με το μήνα η ανθρωπιστική κρίση πλήττει όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, σε βαθμό δυσκόλως αναστρέψιμο και σε έκταση που δεν μπορεί να καλυφθεί από το αιφνιδιασμένο και ξεχαρβαλωμένο κράτος. Ενα τρίτο του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, σύμφωνα με την κυβέρνηση («Κ», 6.12.2013). Αλλά και τα άλλα δυό τρίτα του πληθυσμού που δεν βρίσκονται σε ένδεια, δυναστεύονται πλέον από τον φόβο και την ανασφάλεια. Το ένα τρίτο απειλείται να περιέλθει σε ένδεια, εφόσον συνεχίσει να εκτίθεται στο τοξικό μείγμα ύφεσης, ανεργίας, υπερφορολόγησης, αρνητικού πληθωρισμού και αποεπένδυσης. Το λίπος έχει καεί ολοσχερώς.
Αρα; Θα απομείνει μια χώρα διαιρεμένη σε ολίγους ευμερούντες και σε πλήθος ζόμπι των mini jobs; Θα υπάρχουν θύλακοι ευρωζώνης σε μια παλαιοβαλκανική χώρα φτωχών και πεινώντων που θα ψευτοζούν από τα εμβάσματα των ξενιτεμένων; Αυτό το σενάριο, βγαλμένο από την κατάρρευση των ανατολικοευρωπαϊκών καθεστώτων του ’89, είναι πλέον ισχυρό ενδεχόμενο.
Είναι προφανές ότι μια τέτοια ρηγματωμένη κοινωνία απειλείται και με άλλες απώλειες, πλην των υλικών· απειλούνται η συνοχή και η κοινωνική ειρήνη, οι δημοκρατικοί θεσμοί, η εθνική ακεραιότητα. Οταν οι ίδιοι οι πολίτες βλέπουν την ισότητα και τη δικαιοσύνη να χάνονται γι’ αυτούς, παύουν να εμπιστεύονται τη δημοκρατία, την ίδια τους τη χώρα. Πώς λοιπόν θα σεβαστούν αυτή τη χώρα οι ξένοι, πιστωτές, εταίροι ή δύστροποι γείτονες;
Το έχουμε ξαναπεί: ο χρόνος κυλάει τρομακτικά γρήγορα για την Ελλάδα. Η Γερμανία κερδίζει χρόνο και επεξεργάζεται τα δικά της σχέδια, στα οποία πιθανότατα η Ελλάδα εκλαμβάνεται ως οικονομικός χώρος, ως χώρος ευκαιριών και γεωοικονομική λεία, πάντως όχι ως κυρίαρχη χώρα, ως έθνος-κράτος με πολίτες ισότιμους Ευρωπαίους. Λογικό: κοιτάνε το συμφέρον τους. Την αποφασιστική πρώτη κίνηση για αναστροφή του σπιράλ θανάτου πρέπει να την κάνουμε εμείς.
φωτ.: Maggie and Dennis, 1980. (C) Αριστοτέλης Σαρρηκώστας
Το κοινοβουλευτικό σαββατοκύριακο αποτύπωσε την κόπωση και την αμηχανία που διατρέχει εγκάρσια το πολιτικό σύστημα. Η πρόταση μομφής που κατέθεσε η αξιωματική αντιπολίτευση καταψηφίστηκε με την αναμενόμενη οριακή κυβερνητική πλειοψηφία· η σχετική συζήτηση διεξάχθηκε με οξείς τόνους, όπως αναμενόταν, αλλά χωρίς να λάβουμε μια καινούργια, μια ουσιαστική απάντηση, για το ένα και μοναδικό καυτό ερώτημα: Πώς θα απεγκλωβιστεί η χώρα από το θανάσιμο σπιράλ της ύφεσης και της ανεργίας;
Ο πρωθυπουργός περιέγραψε τη χώρα σαν να βγαίνει από την κρίση, σαν να έχει ανακοπεί ήδη η οδυνηρή πτώση· δεν δίστασε μάλιστα να υποσχεθεί ότι, αν καταστεί δυνατόν, ένα μικρό μέρος του πλεονάσματος θα δοθεί για ανακούφιση. Ωστόσο, η υπαρκτή πραγματικότητα και όσα φέρνουν τα νέα μέτρα λιτότητας δεν έχουν καμία σχέση με τη χώρα που περιέγραψε ο κ. Σαμαράς, ούτε με την κενή περιεχομένου αριθμολογία του υπουργού Οικονομικών Γ. Στουρνάρα. Ανεξάρτητοι αναλυτές υπολογίζουν ότι και το 2014 η ύφεση θα παραταθεί για έκτη συνεχή χρονιά, με ρυθμό 2-4%, η ανεργία θα προσεγγίσει το 30%, ενώ οι βασικές οικονομικοκοινωνικές δομές θα εξασθενούν από την απώλεια παγίων επενδυμένων κεφαλαίων, τη διαρροή νεανικού στελεχικού δυναμικού και τη δημογραφική γήρανση. Ολοι οι αναλυτές, εντός και εκτός Ευρώπης, συμφωνούν ότι η συνεχιζόμενη λιτότητα δεν επιλύει την ελληνική-ευρωπαϊκή κρίση, αλλά την επιδεινώνει.
Απέναντι σε αυτή τη ζοφερή προοπτική αργού θανάτου, η αξιωματική αντιπολίτευση στάθηκε περιγραφική. Με ορθή, κατά το μάλλον ήττον, περιγραφή του εθνικού αδιεξόδου, με ορθή επισήμανση της ευρωπαϊκής δυστοκίας, με ορθές επισημάνσεις για την παθογένεια που γεννά η εγχώρια διαπλοκή. Αλλά χωρίς συγκεκριμένες προτάσεις. Ο ΣΥΡΙΖΑ εμφανίστηκε μαχητικός και με αυτοπεποίθηση, αλλά περισότερο ως οξύς παρατηρητής και ως σκληρά αντιπολιτευόμενος διαχειριστής με αίτημα πολιτικής εναλλαγής· όχι όμως ως φορέας εξουσίας έτοιμος να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας σε μια ιστορική καμπή, για να ανακόψει την πτώση και να οργανώσει τη σωτηρία.
Δεν εξετάζουμε εδώ τα τακτικά οφέλη και τις ζημίες ενός εκάστου· εξετάζουμε τις βραχυμεσοπρόθεσμες δυνατότητες της χώρας για ανάκαμψη. Ως προς τούτο, κατέστη φανερή η κόπωση του πρωθυπουργού, ο οποίος περιορίζεται να συνοψίζει ευφημιστικά ό,τι έχει επιτευχθεί στο δημοσιονομικό πεδίο, χωρίς να απευθύνεται ευθέως στους πολίτες, επειδή δεν μπορεί πλέον να υποσχεθεί πειστικά ότι δεν έρχονται κι άλλες οριζόντιες θυσίες. Είναι φανερή επίσης η δυσχερέστατη πολιτικά θέση του κ. Β. Βενιζέλου, μετέωρος καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε μια αντιδημοφιλή κυβερνητική πολιτική και σε μια διαφαινόμενη εκλογική συντριβή. Σε παρόμοια δύσκολη θέση βρίσκεται και ο κ. Φ.Κουβέλης: ο επαμφοτερισμός του οδηγεί σε στρατηγικό αδιέξοδο.
Δυσχερής είναι όμως και η θέση του κ. Αλέξη Τσίπρα. Στο μέτρο που προβάλλει με αξιώσεις ως ο επόμενος πρωθυπουργός, θα έπρεπε ήδη να αρθρώνει άλλο λόγο: ξεκάθαρα ηγεμονικό, ενωτικό και συμπεριληπτικό, με εξειδικευμένες προτάσεις διάσωσης και ανόρθωσης, λόγο ενισχυτικό του συλλογικού φρονήματος αλλά και με σκληρές αλήθειες για τον βίο μεσοπρόθεσμα σε μια οικονομία βαριά λαβωμένη και σε δυσμενές διεθνές περιβάλλον.
Δυστυχώς, η αναμέτρηση εντός του Κοινοβουλίου μετέδωσε κόπωση, όχι μια σύγκρουση για υπέρβαση. Προς το παρόν.
Το αντιρατσιστικό νομοσχέδιο που διχάζει την τρικομματική κυβέρνηση είναι η απαρχή μιας νέας πολιτικής περιόδου, κατά την οποία ο κάθε κυβερνητικός εταίρος θα κοιτάει περισσότερο πώς θα διασφαλίσει την ύπαρξή του. Ιδεολογικές διαφορές υπάρχουν πράγματι ανάμεσα στα κόμματα, ακόμη και εντός των κομμάτων. Και το αντιρατσιστικό νομοσχέδιο είναι ιδεολογικό διακύβευμα. Ωστόσο ο επείγων πραγματισμός που διατρέχει την ιστορική περίοδο της Μεγάλης Υφεσης παραμερίζει συνήθως τις ιδεολογίες· πρώτη, και συχνά αποκλειστική, μέριμνα των εγκαθιδρυμένων πολιτικών σχηματισμών είναι η επιβίωσή τους.
Ως εκ τούτου, η διαφαινόμενη διαφοροποίηση των κυβερνητικών κομμάτων στο αντιρατσιστικό αντηχεί βαθύτερες ανησυχίες τους για το μέλλον. Ο πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς αφενός ανησυχεί για την διαρκή πίεση που δέχεται εκ δεξιών, και για τις διαρροές προς τα άκρα του πολιτικού φάσματος. Πλευροκοπείται από τα εθνικιστικά και λαϊκιστικά άκρα, με μόλις κρυπτόμενο τον νεοναζιστικό χαρακτήρα, και αισθάνεται ότι δεν έχει περιθώρια ελιγμών προς το κέντρο. Το ΠΑΣΟΚ ασφυκτιά και συρρικνώνεται ραγδαία· πολύ περισσότερο που ο κ. Βενιζέλος υπό μία έννοια είναι όμηρος του κ. Σαμαρά, λόγω της υπόθεσης Λαγκάρντ. Η ΔΗΜΑΡ βλέπει με ανησυχία να ρυμουλκείται συνεχώς προς μια πολιτική πολύ μακριά από τις παλαιές εξαγγελίες της, που την κάνει να χάνει όχι μόνο το αριστερό χρώμα αλλά και το κεντρώο.
Στο φόντο όλοι σκέφτονται τις διπλές εκλογές εντός του 2014, τις ευρωεκλογές και τις περιφερειακές. Στο φόντο επίσης όλοι παρακολουθούν την εξέλιξη της πραγματικής οικονομίας, συναρτημένη με τις αργές μα σταθερές μετατοπίσεις στην Ευρώπη: Θα ανασχεθεί η ανεργία; Θα σταματήσει η ύφεση και σε ποιο επίπεδο; Θα αναδιαρθρωθεί περαιτέρω το χρέος; Τι θα κάνει η Γερμανία μετά τις εκλογές της;
Το 2014 είναι ορόσημο και από άλλη άποψη: είναι η χρονιά που ολοκλήρωνεται τυπικά το Μνημόνιο, τον Μάιο. Τότε θα δοθεί στην Ελλάδα η τελευταία δόση της δανειακής σύμβασης. Μετά την τελευταία δόση, θα πρέπει να έχουμε πλεονασματικό προϋπολογισμό, ώστε να αποπληρώνουμε τους τόκους του χρέους, ήτοι 80 δισ. περίπου έως το 2020, εάν δεν μειωθούν περαιτέρω. Το μέγα πρόβλημα όμως, οικονομικό και πολιτικό, είναι το διαπιστούμενο χρηματοδοτικό κενό για την περίοδο 2014-16. Η Κομισιόν και το ΔΝΤ έχουν επισημάνει αυτό το κενό, το οποίο θα καλυφθεί είτε με τη γενναία αναδιάρθρωση του χρέους που ζητά το ΔΝΤ είτε με νέο Μνημόνιο και νέα μέτρα λιτότητας.
Η όποια εξέλιξη άρα θα προκύψει από την πολιτική, από τις αποφάσεις και τις δράσεις των δανειστών αφενός, από τις ανατοποθετήσεις των εγχώριων δυνάμεων, αφετέρου. Γι’ αυτό η διαφοροποίηση που ανέκυψε επί του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου είναι πολύ πιο σοβαρή σε βάθος χρόνου, από το υπαρκτό ιδεολογικό περιεχόμενο του νομοσχεδίου. Οι πολιτικές δυνάμεις που διαχειρίστηκαν το πτωχευμένο κράτος μετά τις εκλογές, και με δεδομένη την πολύ κακή κατάσταση της πραγματικής οικονομίας, γνωρίζουν ότι το κλίμα θα πολωθεί όσο πλησιάζουμε σε εκλογές και θα υπάρξει φθορά για τους κυβερνώντες. Ολοι κάνουν τους λογαριασμούς τους.
Αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα υπάρχουν δύο κόσμοι, που κινούνται παράλληλα και ασύμπτωτα. Ο ένας κόσμος είναι αυτός στον οποίο κινείται η κυβέρνηση και αναμεταδίδουν τα μαζικά μέσα· ένας κόσμος όπου η μόνη ένδειξη ζωτικότητας είναι η διαπραγμάτευση με την τρόικα για την επόμενη δόση και τις προαπαιτούμενες δράσεις. Πρόκειται περί παντομίμας διαπραγμάτευσης: βάσει της τριετούς εμπειρίας, όλες οι διαπραγματεύσεις καταλήγουν με επιβολή των όρων της τρόικας. Παρενθέτως, η τρόικα μπορεί να αλλάξει ρότα και να ερμηνεύσει διαφορετικά όσα είχε επιβάλει αρχικά. Η κυβέρνηση ωστόσο θα δείξει εντόνως ότι ανθίσταται, ότι επιχειρεί να αντιπαραθέσει ισοδύναμα μέτρα, ότι παλεύει, θα εμπεδώσουμε όλη την επιχειρηματολογία της τρόικας, θα δοθούν αριθμοί διαστελλόμενοι και συστελλόμενοι κατά το δοκούν, τα συγκυβερνώντα κόμματα θα τουφεκάνε σε γραμμές Μαζινό, υπουργοί θα υποσκάπτονται και θα ταπεινώνονται, και εντέλει όλες οι απαιτήσεις της τρόικας θα ικανοποιηθούν, με ευφημισμούς, μετωνυμίες, και αναλύσεις περί του μικρότερου δυνατού κακού.
Εστω. Τι συμβαίνει όμως στον άλλο κόσμο; Στο κόσμο της πραγματικής οικονομίας, των πραγματικών αναγκών, της πραγματικής ζωής; Εδώ οι αριθμοί είναι τρομακτικοί, και πίσω από κάθε αριθμό υπάρχουν άνθρωποι, ζωές, επιχειρήσεις, πλούτος, που καταστρέφονται καθημερινά. Ας πούμε: κάθε μέρα προστίθενται 3 χιλιάδες άνεργοι, στην υπάρχουσα στρατιά των 1,3 εκατομμυρίου. Ενα εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη δουλειά τους από το 2008. Αυτοί οι αριθμοί διαρκώς διαστέλλονται.
Στον πραγματικό κόσμο της ύφεσης και της ανεργίας, διακρίνουμε ότι ο πυρήνας της φιλοσοφίας του τριπλού μνημονίου, η εσωτερική υποτίμηση, έχει ήδη εκπληρωθεί. Οι στόχοι του μνημονίου επιτυγχάνονται με ταχύ ρυθμό: το εισόδημα από εργασία έχει απομειωθεί δραματικά, διά της κατάρρευσης των μισθών και της απασχόλησης, και δια της υπερφορολόγησης· οι παραγωγικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις συνθλίβονται και κλείνουν, στη θέση τους ανοίγουν καφενεία ανέργων με τα τελευταία χρήματα αποζημιώσεων και εφάπαξ · η μικροϊδιοκτησία συρρικνώνεται από τα χαράτσια και την απαξίωση. Και τα τρία θεμέλια, που κρατούσαν τον παραγωγικό και κοινωνικό ιστό, αποσαθρώνονται. (Μαζί τους και το κράτος πρόνοιας.) Στη θέση τους μπαίνουν τα νέα θεμέλια: μειωμένο κόστος εργασίας, συγκέντρωση σε μεγάλες επιχειρήσεις, ιδιοκατοίκηση για ολίγους.
Υπό αυτή την έννοια, οι μείζονες μεταρρυθμίσεις, που απαιτούσαν τα μνημόνια, έχουν επιτευχθεί. Η Ελλάδα του 2013 είναι εντελώς διαφορετική από την Ελλάδα του 2008. Απομένουν μερικές ρυθμίσεις ακόμη: η πώληση της Εθνικής Τράπεζας και η ολοκλήρωση της καταστροφής των εγχώριων θεσμικών μετόχων, η πώληση όσων κρατικών περιουσιακών στοιχείων έχουν κάποια αξία, η ενεχυρίαση όσων άλλων προσδοκώνται ότι θα βρεθούν. Το πρόγραμμα διάσωσης έχει πετύχει τους στόχους του· η τρόικα πιέζει για να προσθέσει απλώς τις τελευταίες γραμμές στο νέο ευρωπαϊκό πατρόν.
Στον πραγματικό κόσμο απομένει μια χώρα γυμνή, με χρέος που θα βαραίνει τις επόμενες δυο-τρεις γενιές, με άνεργους και μετανάστες, με κράτος ερείπιο. Με φρόνημα μηδενικό, που όμως είναι ίδιο με τον ιερό μηδενικό πληθωρισμό.
«Σώσαμε τις τράπεζες, αλλά κινδυνεύουμε να χάσουμε μία γενιά», δήλωσε πριν από λίγες ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς. Η ζοφερή διαπίστωση του Γερμανού σοσιαλδημοκράτη πολιτικού μας φέρνει στον νου την άνοιξη του 2010, μέρες σύγχυσης και σοκ. Σε ένα ημιεπίσημο δείπνο, Ελληνας τραπεζίτης μού είχε πεί ότι η κρίση, που τότε μόλις είχε αρχίσει να δείχνει τη σφοδρότητά της, δεν θα περνούσε σε λιγότερο από δέκα-δεκαπέντε χρόνια. Στην παρατήρησή μου ότι αυτή η πρόβλεψη ακούγεται τρομακτική, μου απάντησε νηφάλια και αφοπλιστικά: «Εχουμε και οι δύο παιδιά, καλύτερα να ξέρουμε τι πρόκειται να συμβεί».
Τον θυμήθηκα λίγο καιρό αργότερα, αφού είχε ψηφιστεί το πρώτο Μνημόνιο, όταν ο Ιταλός οικονομολόγος και πρώην υπουργός Τομάζο Πάντοα Σιόπα μίλησε ευθέως για δεκαπέντε χαμένα χρόνια και για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων.
Η πραγματικότητα έμελλε να είναι ακόμη πιο σκληρή και από τις σκοτεινές προβλέψεις των οικονομολόγων το 2010. Σήμερα, μετά τρία χρόνια διάσωσης, δηλαδή λιτότητας και βαθιάς ύφεσης, μετά τρία χρόνια σοκ και ενοχοποίησης, ένας Γερμανός πολιτικός, από τη χώρα που πρωτοστατεί στην εφαρμογή της ενάρετης λιτότητας παρ’ ημίν, άρα και της συνοδεύουσας ύφεσης, περιγράφει αδρά την ιστορική καταστροφή που συντελείται όχι μόνο στην αμαρτωλή Ελλάδα αλλά σε όλο τον ευρωπαϊκό Νότο: «Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία διαθέτουν ίσως τις καλύτερα εκπαιδευμένες γενιές που υπήρξαν ποτέ στις χώρες τους, οι γονείς τους επένδυσαν πολλά χρήματα στην εκπαίδευση των παιδιών τους, έκαναν το σωστό. Και τώρα που είναι έτοιμοι να εργασθούν, η κοινωνία λέει: ‘Δεν υπάρχει θέση για εσάς’».
Το 60% νεανικής ανεργίας είναι ο δείκτης αποτυχίας της Ενωμένης Ευρώπης, δείκτης μιας απίστευτης πολιτικής μυωπίας των Ευρωπαίων ηγετών, αλλά και σήμα κινδύνου για τον ίδιο τον πυρήνα των δημοκρατιών και την κοινωνική ειρήνη. Ενας άλλος Ευρωπαίος ηγέτης, ο Ζαν Κλωντ Γιουνκέρ, πρόσφατα το διατύπωσε με πικρή ωμότητα: «Όποιος πιστεύει ότι δεν τίθεται πλέον το αιώνιο ερώτημα περί ειρήνης και πολέμου στην Ευρώπη, μπορεί να πλανάται οικτρά. Οι δαίμονες δεν έχουν φύγει, απλά κοιμούνται».
Υπό μία έννοια, και οι δύο πολιτικοί ηγέτες δείχνουν να αναγνωρίζουν ότι η αιώνια ειρήνη έχει ραγίσει. Και δειλά αναγνωρίζουν επίσης ότι με δική τους ευθύνη οι ευρωπαϊκοί λαοί αφέθηκαν ανυπεράσπιστοι, βουλιάζουν στην ανεργία και τον αποκλεισμό, τα κράτη χρεοκοπούν, οι δημοκρατίες κλονίζονται, ενώ η χρηματοπιστωτική βιομηχανία δέχεται συνεχώς τους πόρους και τα χάδια των κρατών.
Γιατί; Μια απάντηση, μεταξύ άλλων, είναι η εξής: όπως στις παραμονές του Α΄Πολέμου, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν πίστευαν ότι απειλείται η ειρήνη, άρα δεν τη θωράκιζαν, έτσι και μέχρι το 2007-08, δεν πίστευαν ότι η νεαρά και ευημερούσα ευρωζώνη μπορεί να πληγεί από τη μεγάλη κρίση, άρα δεν είχαν απολύτως καμία προετοιμασία. Η ίδια η ευρωζώνη δεν ήταν εξοπλισμένη για αντιμετώπιση κρίσεων. Ακόμη και σήμερα, με την μακρά και πικρή πείρα της έκρηξης του δημόσιου χρέους, των πτωχεύσεων, των μνημονίων και της παγίδας της ύφεσης, η κρίση αντιμετωπίζεται με νυσταλέα αντανακλαστικά, με αδύναμα γιατροσόφια που πάντα χορηγούνται αργά, με υστεροβουλία, και με καταπλήσσουσα επιμονή σε μια ηθικολογία, που δεν μπορεί να κρύψει την υπερχειλίζουσα υποκρισία και την έλλειψη πραγματισμού. Ορισμένως η ηθικολογία και η καθυστέρηση δεν μπορούν πια να κρύψουν το βαθύ έλλειμμα πολιτικής νομιμοποίησης της ευρωελίτ στις Βρυξέλλες και την αφύσικη αυτονόμηση της κεντρικής τράπεζας στη Φρανκφούρτη από τα κράτη μέλη και τους δοκιμαζόμενους λαούς.
Κι έτσι, όπως στον Α’ Πόλεμο η Ευρώπη θυσίασε μια γενιά στα χαρακώματα και στα αέρια, όπως στον Β’ Πόλεμο αφάνισε μια γενιά νέων στρατιωτών αλλά και αμάχων, ισοπέδωσε πόλεις και στιγμάτισε εσαεί την ανθρώπινη συνείδηση με το Shoah, με παρόμοιο τρόπο τώρα, η μεγάλη Ευρώπη του 21ου αιώνα θυσιάζει ασυλλόγιστα την καλύτερη γενιά νέων στην ιστορία του Νότου της. Πρόκειται για πόλεμο με άλλα μέσα.
Δημιουργική καταστροφή; Ας το δεχτούμε. Αλλά πού είναι η δημιουργία; Εδώ, στο ευρωπαϊκό υπογάστριο, επί τρία τουλάχιστον χρόνια αντικρίζουμε μόνο καταστροφή, τέτοια που δεν είχαμε νιώσει από το τέλος της αιματοβαμμένης δεκαετίας του ‘40.
Η ελπίδα για διάσωση και δημιουργία βρίσκεται ακριβώς στην επίγνωση της καταστροφής, να συνειδητοποιήσουμε δηλαδή ότι ζούμε μια μείζονα ιστορική μετάβαση, αμετάκλητα, χωρίς επιστροφή στην προτέρα κατάσταση. Να συνειδητοποιήσουμε ότι οι απώλειες είναι βαθιές και μόνιμες, και ότι το προέχον δεν είναι τόσο η ανάκτηση των απωλεσθέντων, αλλά το χτίσιμο υγιών και ανθεκτικών δομών καθώς θα ανοιγόμαστε στο μέλλον. Η Μεγάλη Υφεση γκρεμίζει την κοινωνία, ακόμη τώρα που μιλάμε· το μέλλον όμως δεν συνίσταται μόνο από στατικά ερείπια, είναι δυναμική κατάσταση, σύντομα μια νέα κοινωνία ασπαίρουσα θα διαμορφώνει τη δική της κοίτη, και θα διεκδικεί νέες μορφές πολιτικής έκφρασης και οργάνωσης του οικονομικού βίου, νέες συλλογικές αναπαράστασεις και ηθικές αξίες· μια νέα διάνοια.
Η παράδοση θα είναι μία πηγή που θα τροφοδοτεί το ποτάμι· το νέο περιβάλλον, το μεταϋφεσιακό, το «μεταπολεμικό» θα είναι η άλλη πηγή έμπνευσης και ενέργειας για την ανασυγκρότηση. Μένει να μεριμνήσουμε ποια στοιχεία της παράδοσης θα αξιοποιήσουμε, και πώς, δια της ενεργού βουλήσεως, της αναγεννημένης γενικής διάνοιας, θα ορίσουμε την κοίτη του ποταμού. Ποταμώ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ.
εικόνα: Βλάσης Κανιάρης, «Εις δόξαν»
Την περασμένη Κυριακή, στη μεγάλη κινηματογραφική γιορτή της Ισπανίας, μια Καταλανή ηθοποιός ανέβηκε στη σκηνή να πάρει το βραβείο Γκόγια ερμηνείας για τρίτη φορά στην καριέρα της. Η Καντέλα Πένια, μια μελαχρινή μεσογειακή σαραντάρα, κάπως σαν την αμερικανίδα Μαντόνα στην όψη, με τρακ αλλά και σιγουριά, πήρε στα χέρια της το βραβείο και απευθύνθηκε στους συναδέλφους της και το τηλεοπτικό κοινό. Η καθιερωμένη ευχαριστήρια ομιλία διάρκεσε 53 δευτερόλεπτα και βρίσκεται στο YouTube:
«Ευχαριστώ πολύ, αυτό σίγουρα δεν το περίμενα. Δε ξέρω εάν θα πρέπει να το παραλάβω στα καταλανικά, ως Καταλανή ηθοποιός που είμαι ή να πω: Thank you very much, I am very very happy. Θέλω να πω ότι είχα μείνει τρία χρόνια χωρίς δουλειά, ότι μέσα σε αυτά τα τρία χρόνια είδα τον πατέρα μου να πεθαίνει σε ένα δημόσιο νοσοκομείο όπου δεν υπήρχαν κουβέρτες για να τον σκεπάσουμε, όπου δεν υπήρχε νερό για να πιει, έπρεπε να του το φέρνουμε εμείς. Μέσα σε αυτά τα τρία χρόνια που δεν δούλευα, βγήκε από τα σπλάχνα μου ένα παιδί που δεν ξέρω ποια δημόσια παιδεία το περιμένει. Αυτά τα τρία χρόνια χωρίς δουλειά είδα πώς πεθαίνουν άνθρωποι γιατί δεν έχουν σπίτι. Γι’αυτό, τη χαρά αυτής της βραδιάς δεν θα μου την αμαυρώσει κανείς. Από εδώ που βρίσκομαι, ζητώ δουλειά. Εχω ένα παιδί να μεγαλώσω. Ευχαριστώ.»
Η Καντέλα Πένια, δραματική καλλιτέχνις, περιέγραψε το δράμα της δικής της ζωής, και το δράμα εκατομμυρίων ανθρώπων του ευρωπαϊκού Νότου σαν κι αυτήν: επιτυχημένοι άνθρωποι, κορυφαίοι επαγγελματίες, στην δημιουργική ακμή τους, που η κρίση τους ρίχνει στο περιθώριο, τους αποκλείει από το παρόν και τους σκοτεινιάζει το μέλλον. Σε 53 δευτερόλεπτα περιέγραψε την αγωνία Ισπανών, Ιταλών, Πορτογάλων, Ελλήνων, Ιρλανδών, Βουλγάρων, Ρουμάνων, Εσθονών, όλων των Ευρωπαίων.
Αρκετούς μήνες μετά την πρώτη αποκάλυψη των οικονομολόγων του ΔΝΤ, στη σύνοδο του Τόκυο, ότι οι παραδοχές και οι προβλέψεις για το πρόγραμμα διάσωσης της Ελλάδας ήταν λανθασμένες, η εγερθείσα συζήτηση συνεχίζεται ενόσω εν παραλλήλω εφαρμόζεται καταλεπτώς το ατελές πρόγραμμα ― με τα γνωστά σε όλους τους Ελληνες οδυνηρά αποτελέσματα. Οι δανειστές της Ελλάδας, που επιβάλλουν τον θανατηφόρο συνδυασμό λιτότητα και ύφεση, δεν αμφισβητούν το «λάθος» του πολλαπλασιαστή ούτε την ακαδημαϊκή επάρκεια του επικεφαλής οικονομολόγου του ΔΝΤ Ολιβιέ Μπλανσάρ. Ομως τα θεωρούν ακριβώς ακαδημαϊκή συζήτηση. Οι πολιτικές τους επιλογές είναι άλλες, είναι ορθές και απαιτούν να εφαρμοστούν, εφόσον έχουν επικυρωθεί άλλωστε από τρεις διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις.
Κατά τούτο, οι δανειστές πράττουν ορθά, προς το δικό τους συμφέρον, το ορατό τουλάχιστον. Ο,τι βιώνουμε εμείς ως καταστροφή και ιστορική υποβάθμιση, μπορεί για τους δανειστές να είναι ακριβώς το επιδιωκώμενο: η ορθολογική, αν και βίαιη, προσαρμογή σε αυτό που πράγματι αξίζει να είναι η Ελλάδα, μια χώρα λίγο πάνω από τη Βουλγαρία.
Το ζήτημα είναι, πρώτον, πώς αυτή η πολιτική λιτότητας και ύφεσης βοηθά την Ευρώπη συνολικά να σταθεί στα πόδια της, χωρίς να πυροδοτεί κοινωνικές εκρήξεις και πολιτική αστάθεια. Δεύτερον, πώς αυτή η πολιτική χτίζει μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων, με τεράστιες αποκλίσεις και με αλλεπάλληλες παραβιάσεις του κοινοτικού κεκτημένου και του ευρωπαϊκού νομικού-πολιτικού πολιτισμού· άρα μπορεί να πυροδοτήσει κύμα αντιευρωπαϊσμού. Τρίτον, πώς η Ελλάδα αντιμετωπίζει την τρομερή ύφεση που την πλήττει: με ποιές ιδέες, ποια βούληση και ποιο φρόνημα αντιμάχεται την κρίση και προσπαθεί να σταθεί όρθια.
Στα δύο πρώτα ζητήματα, στο ευρωπαϊκό πεδίο, η Ελλάδα δεν μπορεί να αλλάξει τον ρου ή να ανατρέψει συσχετισμούς δύναμης, αλλά μπορεί να πράξει το θεμελιώδες: να θέσει το πρόβλημά της και να προτείνει κοινές λύσεις που θα περιλαμβάνουν την ίδια. Στο τρίτο όμως η ευθύνη και η δράση είναι δικές μας, των Ελλήνων.
Τα τρία χρόνια ύφεσης, με όλο τον πόνο που έχουν προκαλέσει, έχουν προσφέρει και μια πολύτιμη, παρότι επώδυνη, πείρα. Η πτώση έδειξε τις αδυναμίες του παραγωγικού μοντέλου, τις αδυναμίες της διοίκησης και των θεσμών, την ενδημική διαφθορά, τις ενδοταξικές αδικίες· όλα όσα εκαλύπτοντο κάτω από το δάνειο χρήμα και την αμοιβαία εξαχρείωση ελίτ και πελατών. Δεν υπάρχει γυρισμός σε αυτό το χρεοκοπημένο μοντέλο δημόσιου βίου και παρασιτικής οικονομίας.
Αντιμετωπίζουμε ήδη το υπαρκτό πρόβλημα της «χαμένης γενιάς», με όρους όχι μόνο εργασιακούς και οικονομικούς, αλλά και δημογραφικούς, ιστορικούς και εθνικούς. Οι νέοι που μεταναστεύουν και οι νέοι που ενηλικιώνονται στο πουργατόριο της ανεργίας αφαιρούνται πολλαπλασίως από τον εθνικό κορμό, σε βάθος χρόνου και με πολλούς δυσμενείς τρόπους. Επιπλέον, αντιμετωπίζουμε το επίσης υπαρκτό πρόβλημα της πληβειοποίησης της μεσαίας τάξης, με ανάλογους όρους. Μπορούμε να φανταστούμε την Ελλάδα, σαν ευρωπαϊκή, δυτική χώρα, αναπτυσσόμενη και με στοιχειώδη συνοχή, χωρίς νέους ανθρώπους και χωρίς μεσαία τάξη; Χωρίς νέο αίμα και χωρίς ραχοκκαλιά; Αυτό πρέπει να σκεφτούμε, πρώτα απ’ όλα, σε συλλογικό επίπεδο, δηλαδή πολιτικά· αυτή η σκέψη θα ορίσει και το ατομικό. Κανείς δεν θα σωθεί μόνος του ενάντιος σε όλους τους άλλους.
εικόνα: Unexposed, 40 νέες γυναίκες εικαστικοί που ζουν και δημιουργούν στο Ιράν εκθέτουν 70 έργα τους.
Η κοινωνία συνολικά δείχνει να συμμαζεύεται και να πασχίζει να προσαρμοστεί στην τρέχουσα ασταθή ισορροπία· οι μαζικές διαδηλώσεις έχουν πάψει σχεδόν από τον περασμένο Φεβρουάριο. Εν τω μεταξύ όμως η ύφεση και η ανεργία δεν έχουν πάψει, καλπάζουν· τα εισοδήματα έχουν μειωθεί κατά 30% μεσοσταθμικά και οι αποταμιεύσεις εξαντλούνται. Οι αυξημένοι φόροι και οι ανειλημμένες υποχρεώσεις δεν μπορούν να εξυπηρετηθούν από μέγα μέρους του πληθυσμού. Το ψυχικό κλίμα είναι βαρύ. Τώρα, χρειάζεται κατεπειγόντως ένα σημάδι, ένα ξέφωτο, μια βάσιμη ελπίδα, ότι τουλάχιστον δεν θα έλθουν άλλα βάρη.
Η κυβέρνηση βρίσκεται σε κομβικό σημείο: αφενός, πρέπει να εκτελέσει έναν σκληρό προϋπολογισμό, στον οποίο προβλέπονται έσοδα από πρόσθετους φόρους επί της ακίνητης περιουσίας. Αφετέρου, αδυνατεί να συλλάβει όλη τη γνωστή φορολογητέα ύλη, εγκαίρως, συμμετρικά και ομαλά· η φοροδιαφυγή παλαιού τύπου εξακολουθεί αμείωτη, ενώ ταυτόχρονα η ένδεια οδηγεί σε επινόηση νέων μηχανισμών φοροδιαφυγής. Ταυτοχρόνως, αναγκάζεται να κινητοποιεί μηχανισμούς έκτακτης ανάγκης για να διατηρήσει ομαλή την κοινωνική ζωή· λ.χ. στις απεργίες στο μετρό και στην ακτοπλοΐα.
Η φορολογική εκκρεμότητα και οι επιστρατεύσεις δείχνουν μια αντιφατική στάση, μια εγγενή αντινομία, και υπονομεύουν την αξιοπιστία αλλά και την αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης. Η υπερφορολόγηση των ακινήτων θα πλήξει ευρύτατα στρώματα, και κυρίως πολίτες που ήταν συνεπείς στις φορολογικές τους υποχρεώσεις, δηλαδή και πάλι τους μισθωτούς και όσους κινούνται με πλήρη διαφάνεια εντός της φανερής οικονομίας. Γι΄αυτήν την ευρύτατη μεσαία τάξη, η ακίνητη περιουσία είναι στοιχείο ταυτότητας, τους προσδιορίζει κοινωνικά και προσφέρει ασφάλεια· το σπίτι δεν είναι επένδυση αλλά αποκούμπι και καταφύγιο. Στην παρούσα φάση μάλιστα, το ακίνητο αφενός υποτιμάται (όσο διαρκεί η φυσιολογική διόρθωση των τιμών της φούσκας), αφετέρου, δεν προσφέρει έσοδο.
Η επιπλέον φορολόγηση θα οδηγήσει σε μαζική αλλαγή ιδιοκτησίας· σε μετασχηματισμό των μικροϊδιοκτητών σε ακτήμονες. Ο μετασχηματισμός αυτός υπό άλλες συνθήκες ενδέχεται να ήταν εξυγιαντικός, εφόσον υπήρχαν ρυθμοί ανάπτυξης και θέσεις εργασίας, και κυρίως χρόνος προσαρμογής. Στις παρούσες συνθήκες μπορεί να αποβεί καταστροφικός για την κοινωνία, χωρίς κανένα ουσιώδες όφελος για τα δημόσια οικονομικά. Θυμίζουμε ότι βάσει της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, ο αγροτικός πληθυσμός της Ελλάδας υποτριπλασιάστηκε, αλλά αυτό συνέβη σε διάρκεια τριών δεκαετιών και με εισροή τεράστιων αντισταθμιστικών πόρων. (Και δεν έγινε σωστά.)
Παρομοίως, η χρήση μηχανισμών εκτάκτου ανάγκης έδειξε τα όριά της όταν επιστρατεύτηκαν απλήρωτοι ναυτεργάτες. Ναι μεν να μην αποκοπεί το Αρχιπέλαγος από τον ηπειρωτικό κορμό, αλλά για πόσο θα εκκρεμεί το πρόβλημα βιωσιμότητας της ακτοπλοΐας;
Ενώπιον του σκοτεινού αδιεξόδου, μια πιθανή χαραμάδα: να ρίξουν χρήμα οι τράπεζες στην αγορά με λογικά επιτόκια. Μπορούν. Οχι μόνο λαμβάνουν πάλι ρευστότητα από την ΕΚΤ (και όχι από τον ακριβό μηχανισμό ELA) αλλά επιπλέον μπορούν να αντλήσουν χρήμα από τη διατραπεζική με τις εγγυήσεις του EFSF, στο πλαίσιο της ανακεφαλαιοποίησης. H Εθνική Τράπεζα ανήγγειλε ήδη την πρόθεσή της να ανασχέσει τη βίαιη απομόχλευση των τελευταίων ετών. Ας σπεύσουν πάραυτα, σε ρυθμούς έκτακτης ανάγκης: οι υγιείς επιχειρήσεις έχουν στραγγίξει, το επιτόκιο δανεισμού είναι τραγικό, περίπου 10%. Η κοινωνία ζητεί μεταρρύθμιση, όχι αποσάθρωση.
Ποια είναι τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα για το αμέσως επόμενο διάστημα στην Ελλάδα; Κατά τη γνώμη μας, δύο, ένα μετρήσιμο κι ένα μη μετρήσιμο, και τα δύο όμως βόμβες στα θεμέλια: η ανεργία και ο διχασμός ―μάλλον, κερματισμός― της κοινωνίας.
Οι τελευταίες εκθέσεις της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής και του ΙΟΒΕ καταγράφουν τη συνεχιζόμενη συρρίκνωση της οικονομίας και μια ζοφερή κοινωνική πραγματικότητα. Η ανεργία τον φετινό Οκτώβριο έφτασε το 26,8%, έναντι του 19,7% τον αντίστοιχο περσινό μήνα. Ο ρυθμός αύξησης είναι τρομακτικός: 2,6% μηνιαίως. Αν διατηρηθεί αυτός ο ρυθμός, τον Οκτώβριο του 2013 οι άνεργοι θα είναι το 36,5% ― περισσότερο από το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού θα είναι εκτός εργασίας, εκτός βιοπορισμού.
Οι δείκτες ανεργίας και ύφεσης αντιστοιχούν στους δείκτες της αμερικανικής Μεγάλης Υφεσης, μετά το Κραχ του 1929. Αμερικανοί αναλυτές που παρακολουθούν με ανησυχία την Ευρώπη, υπολογίζουν ότι για να επανέλθει η ανεργία στα κοινωνικώς αποδεκτά επίπεδα του 7,5%, όσο δηλαδή μετριόταν η ανεργία στην Ελλάδα το 2007, θα απαιτηθούν είκοσι χρόνια. Είκοσι χρόνια είναι πολύ μακρύς χρόνος, είναι περίπου μια γενιά: πρώτος είχε μιλήσει για μισή ή μία χαμένη γενιά Ελλήνων ο οικονομολόγος Τομάσο Πάντοα Σιόπα, πρ. υπουργός στην Ιταλία και σύμβουλος του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος είχε προβλέψει μια δεκαπενταετία πτώσης ήδη το 2010. Ο δε πρώην πρόεδρος της Bundesbank Aξελ Βέμπερ είχε εκτιμήσει ότι η κρίση χρέους θα ταλανίζει την Ελλάδα για την επόμενη τριακονταετία.
Πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι. Το 26,8% αντιστοιχεί σε περίπου 1,35 εκατομμύρια συμπολίτες, επί συνόλου 5 εκατομμυρίων ενεργού πληθυσμού· 1,35 εκατομμύρια νοικοκυριά, οικογένειες, στερούνται το βασικό ή το αναγκαίο συμπληρωματικό εισόδημα για να επιβιώσουν. Αλλιώς: 3,64 εκατομμύρια εργαζόμενοι πρέπει να παράγουν πλούτο ικανό να θρέψει 11 εκατομμύρια Ελληνες. Δεν γίνεται.
Αυτή η αριθμητική αφόρητης ένδειας μάς οδηγεί αναπόφευκτα στις μη μετρήσιμες αλλά εξίσου αισθητές συνέπειές της: στον διχασμό, τον κερματισμό του κοινωνικού σώματος. Εξαιτίας της κρίσης η Ελλάδα χάνει οδυνηρά ό,τι είχε κατακτήσει με κόπο τη μεταπολεμική περίοδο: υψηλή κοινωνική ομοιογένεια, διαταξική κινητικότητα και μια ευρύτατη μικρομεσαία τάξη. Οι πιο αδύναμοι κρίκοι των μικρομεσαίων στρωμάτων πληβειοποιούνται, τα χάνουν όλα, ενώ και τα μεσαία στρώματα φτωχοποιούνται, χάνουν τα προστατευτικά μαξιλάρια των σταθερών εισοδημάτων και των αποταμιεύσεων και ήδη απειλείται σοβαρά το τελευταίο οχυρό και ταυτοποιητικό στοιχείο, η ακίνητη περιουσία.
Αυτός ο μείζων κοινωνικός μετασχηματισμός ασφαλώς θα εκφραστεί και πολιτικά. Ηδη οι ψηφοφόροι μετατοπίστηκαν μαζικά προς τα άκρα του συμβατικού φάσματος, καθώς η κεντρώα έκφραση κατέρρευσε ηθικά. Η μετατόπιση δεν εκφράζει μόνο την ψήφο· εκφράζει και την οργή, την απόγνωση, τον φόβο, την ελπίδα και, για πρώτη φορά με τέτοια ένταση, τον ταξικό διαχωρισμό. Ο εμφιλοχωρών διχασμός δεν έχει ιδεολογικούς ή πολιτικούς χαρακτήρες, όσο κοινωνικούς και οικονομικούς, δηλαδή ταξικούς. Ακόμη πιο ωμά: οι πεπτωκότες, οι κατεστραμμένοι, οι μη έχοντες ούτε εισόδημα ούτε ελπίδα βραχυπρόθεσμης ανάταξης, βρίσκονται αποκομμένοι από το υπόλοιπο όλον των εχόντων κάτι, βρίσκονται απέναντι, καχύποπτοι και ενάντιοι. Οσο η υπόλοιπη κοινωνία των εχόντων -κάτι ή πολύ- δεν καταφέρνει να ανασχέσει την ερείπωση και να αναδιοχετεύσει μέριμνα, υλική ανακούφιση και εργασία προς τους ανέργους, το ενδεχόμενο ρήξεων θα ενισχύεται.
Συναφές και ίσως πιο ανησυχητικό για το μέλλον, με όρους εθνικούς -ιστορικούς, είναι το φαινόμενο της νεανικής ανεργίας, που φτάνει πια το 56% στις ηλικίες 15-25. Γνωρίζουμε από το κοντινό περιβάλλον μας, πόσο οδυνηρή είναι η ανεργία του πενηντάχρονου: πιθανότατα δεν θα ξαναβρεί ποτέ δουλειά με πλήρεις αποδοχές. Η ανεργία στους νέους δεν τόσο φανερά επώδυνη· ακουμπάνε στην οικογένεια, οι ανάγκες είναι μικρότερες. Είναι όμως πιο ύπουλη και υπονομευτική: ο μακροχρόνιος αποκλεισμός από την είσοδο στην εργασία αναστέλλει βίαια μια αναγκαία τελετή ενηλικίωσης, ψαλιδίζει τα όνειρα, την αυτοπεποίθηση, τη δημιουργικότητα. Κι όχι μόνο κολοβώνει τα νεαρά άτομα σε προσωπικό επίπεδο, αλλά στερεί και την κοινωνία από τις απολύτως αναγκαίες δυνάμεις ανανέωσης: Πώς αλλιώς θα ανανεώσει το έμψυχο δυναμικό της μια κοινωνία στην παραγωγή, στην επιστήμη, στην τέχνη, στις ηγετικές ελίτ; Πολύ περισσότερο που η Ελλάδα φθίνει δημογραφικά. Προβάλλοντας πάνω στην υπογεννητικότητα, πάνω σε έναν γερασμένο πληθυσμό, τον καλπάζοντα δείκτη νεανικής ανεργίας και αποκλεισμού, η εξαγόμενη εικόνα είναι ζοφερή. Οι μεσήλικες κουρασμένοι και άνεργοι, οι νέοι άνεργοι ή μετανάστες. Κινδυνεύουμε σαν λαός, σαν έθνος, να μπούμε σε τροχιά ιστορικού μαρασμού.
Κασσανδρικές προβλέψεις; Ναι, εφόσον ισχύσουν οι προβολές του δυσχερούς παρόντος στον μέλλοντα χρόνο. Γνωρίζουμε όμως ότι η ιστορία δεν εξελίσσεται γραμμικά· ρήξεις και ασυνέχειες, επώδυνες συχνά, εκτρέπουν τη ροή προς άλλες, απρόσμενες κατευθύνσεις. Στο μέτρο που μας επιτρέπεται, διότι η Ελλάδα δεν πορεύεται μόνη της αλλά εξαρτώμενη σε πολλά από άλλους, οφείλουμε να κατανοήσουμε τους κινδύνους καταρχάς, και να δράσουμε αποτρεπτικά: να διαφυλάξουμε την κοινωνική συνοχή, ανακουφίζοντας τους αδύναμους και ανανεώνοντας το συλλογικό φρόνημα. Με δικαιοσύνη και αναδιανομή. Για να επηρεάσουμε κατά το δυνατόν την ιστορική ροή, δηλαδή τη μοίρα μας.
Διάχυτη αίσθηση: κάναμε ό,τι μπορούσαμε, και πέρα από το όριο αντοχής. Ματώσαμε, και διαρκώς αιμορραγούμε από ανεργία, ύφεση και ξενιτεμό. Κάναμε ό,τι μας είπανε, σοκαρισμένοι, σπαρταρώντας. Τώρα; Τώρα αφήνουμε τη μοίρα μας στην καλοσύνη των ξένων, σαν την Μπλανς Ντυμπουά, εναποθέτουμε τις ελπίδες μας σε ένα νέο Ναυαρίνο, όπως όταν ξεκινήσαμε. Η ναύαρχος Λαγκάρντ δίνει τη μάχη για λογαριασμό μας, και για λογαριασμό των εξωευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων, για να βουλιάξει το χρέος-Ιμπραήμ που τις και μας κατατρώει. Εμείς, ανήμποροι και πένητες, παρακολουθούμε τη ναυμαχία απ’ τις ακτές της καμένης Πελοποννήσου.
Ανάμεσα στ’ αποκαΐδια μας φουντώνει ο διαρκής εμφύλιος, όπως πάντα. Ποιος φταίει περισσότερο, ποιος άνοιξε τις θύρες να μπει το κακό, μα κυρίως ποιος θα κουμαντάρει το πτωχευμένο κρατίδιο, ποιος θα ‘χει το γκουβέρνο της ελληνικής νομαρχίας, θα κανονίζει τα λιγοστά δοσίματα και τους ελάχιστους διορισμούς. Μαχαιρώματα, καπάκια, απειλές.
Η εις Αδου κάθοδος είναι στη μέση ακόμη. Ο παλαιός πολιτικός ιστός έχει φθαρεί, δείχνει όλο και μεγαλύτερα χάσματα, αλλά θα συνεχίσει να ξηλώνεται, φέρνοντας κι άλλο πόνο στην κοινωνία ― αλλά αυτή η καταστροφή είναι και η μόνη που φέρει το σπέρμα της αναγέννησης, της αναδημιουργίας, της ανάδυσης στον πάνω κόσμο, όπως κι αν είναι αυτός όταν θ’ αναδυθούμε.
Ποιοι, με ποιους; Μπορεί τώρα να μη διακρίνουμε τα πρόσωπα, τις μορφές, τους ηγέτες. Ομως μέσα στους Ελληνες παντού, στις πόλεις, στα νησιά, στο λαβωμένο πλήθος των μικρομεσαίων, στα μορφωμένα νιάτα της διασποράς, στους ποιητές και τους σεμνούς επιστήμονες, παντού μες στη διάχυτη βουβαμάρα και το κράτημα, υπάρχουν υπνώττουσες δυνάμεις, λανθάνουσες, μουδιασμένες τώρα, άνθρωποι άξιοι και έντιμοι, που κρατιούνται μακριά από τη βοή και τη σκόνη. Μπορούμε. Αλλάζοντάς τα όλα, απ’ τη μορφή της δημοκρατικής διακυβέρνησης έως τους εαυτούς μας. Εμάς κυρίως.
Η παρέμβαση της ΕΚΤ στην αγορά ομολόγων ευρωπαϊκών κρατών μπορεί να αποσυμφορήσει την πίεση σε Ισπανία και Ιταλία και να αποβεί το πρώτο αποφασιστικό βήμα για τιθάσευση της κρίσης στην Ευρωζώνη. Πολύ καθυστερημένο βήμα βεβαίως, διότι ήδη η Ευρωζώνη διολισθαίνει σταθερά στην ύφεση, με ό,τι αυτό σημαίνει για την κοινωνική συνοχή της Ευρώπης, ενώ τρεις τουλάχιστον χώρες βρίσκονται ήδη εκτός αγορών, εντός Μνημονίων.
Ειδικότερα την Ελλάδα η παρέμβαση Ντράγκι δεν την ωφελεί, τουλάχιστον άμεσα. Η χώρα μας δεν βρίσκεται σε διαδικασία επιστροφής στις κεφαλαιαγορές· ουσιαστικά, κανείς δεν πιστεύει ότι θα επιστρέψει με το πέρας της χρηματοδότησης, το 2015. Επίσης η Ελλάδα δεν λαμβάνει ρευστότητα απευθείας από την ΕΚΤ, με εγγυήσεις κρατικούς τίτλους, από τον περασμένο Ιούλιο· ως εκ τούτου, η ρευστότητα μέσω της Τραπέζης της Ελλάδος κοστίζει αρκετά περισσότερο. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα αρνήθηκε εκ νέου να κουρέψει τα ελληνικά ομόλογα που κατέχει.
Εν συνόψει, για να επωφεληθεί η Ελλάδα από το νέο κλίμα που αναδύεται στην Ευρώπη, πρέπει να πειθαρχήσει στους όρους του Μνημονίου – αυτό το μήνυμα φτάνει από κάθε πλευρά. Μαζί με άλλο ένα, πιο σιγαλόφωνο: η Ελλάδα δεν πρόκειται να αποκοπεί από την Ευρωζώνη. Το ζήτημα άρα εντοπίζεται στο αν η Ελλάδα μπορεί να αντέξει, σαν κοινωνία και σαν οικονομία, έως ότου η βραδέως αναδιατασσόμενη πολιτική της Ευρωζώνης αρχίσει να επιδρά ευεργετικά πάνω της.
Δυστυχώς η ύφεση και η ανεργία καλπάζουν και οι επικείμενες περικοπές είναι βέβαιο ότι θα τις επιδεινώσουν, χωρίς να ελαφρύνουν το χρέος ή να βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητα. Με οικονομία – ζόμπι και κοινωνία στα πρόθυρα της κατάρρευσης, πιασμένη σε μια θανάσιμη παγίδα, η Ελλάδα κινδυνεύει να απολέσει και τη γεωπολιτική της αξία: να θεωρείται σαν βάρκα ναυαγών στην ουρά μιας βραδυπορούσας νηοπομπής.
Το νέο κύμα περικοπών θα πονέσει τους Ελληνες, ομολόγησε ο πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς. Παραδέχεται άρα ότι οι οριζόντιες περικοπές είναι άδικες, εις βάρος των αδυνάτων ― αυτό όμως το έχει ξανακούσει ο ελληνικός λαός συχνά τα τελευταία δύο χρόνια. Υποσχέθηκε επίσης ότι αυτό θα είναι το τελευταίο κύμα περικοπών ― κι αυτό όμως το έχουν ξανακούσει οι Ελληνες. Ολα έχουν ειπωθεί, όλα έχουν παραβιαστεί. Οθεν, αυτό που βαίνει διαρκώς μειούμενο, έως εκμηδενίσεως, είναι η πίστη, η εμπιστοσύνη, των πολιτών προς τους ηγέτες.
Ο κ. Σαμαράς δεν θέλει να ξεγελάσει τους Ελληνες ούτε να διαψευσθεί. Δυστυχώς, ο δρόμος που ακολουθεί, η διαρκής συρρίκνωση του εισοδήματος και η υπερφορολόγηση των αδυνάτων και νομοταγών, οδηγεί αφεύκτως όχι μόνο προς τη διάψευση, αλλά στην καθολική ασφυξία. Οι περικοπές, που άρχισαν το 2010 και θα διαρκέσουν έως το 2015, έχουν ήδη προκαλέσει ύφεση και ανεργία με δείκτες κράτους εν πολέμω. Πόσο θα αντέξουν οι διαρκώς ηττώμενοι και οπισθοχωρούντες Ελληνες;
Κάθε νέα περικοπή πριονίζει περαιτέρω τα έσοδα του κράτους· κράτος και πολίτες βυθίζονται στη φτώχεια μαζί. Η πιο επικίνδυνη πτυχή όμως αυτής της πτώχευσης είναι η μη μετρήσιμη: οι μυριάδες άνεργοι αποβάλλονται εκτός κοινωνίας, χωρίς καν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, οι νέοι εγκαταλείπουν τη χώρα που υποφέρει ήδη από δημογραφικό μαρασμό, κανείς δεν εμπιστεύεται κανέναν.
Εν τω μεταξύ, κανένα σχέδιο ανάκαμψης, καμιά διέξοδος δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Ούτε δικαιοσύνη. Το μαύρο και αφορολόγητο χρήμα υπνώττει στα θησαυροφυλάκια της Ελβετίας και αλλού· μόνο οι φόροι αυτών των καταθέσεων θα μπορούσαν να είναι το περίφημο “ισοδύναμο” των άδικων μέτρων. Οι ανείσπρακτοι φόροι, η πάταξη παραεμπορίου και λαθρεμπορίου θα απέφεραν άλλα ισοδύναμα. Τίποτε απ’ όλ’ αυτά όμως δεν συμβαίνει. Ωστε η Γερμανίδα καγκελάριος θα έχει δίκιο να ξαναπεί πικρόχολα: Στην Ελλάδα την κρίση την πληρώνουν μόνον οι αδύνατοι.
H ύφεση και η ανεργία, που τόσο δοκιμάζουν τους Ελληνες, απειλούν πλέον με κοινωνικές ρήξεις και τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Η κοινωνικοπολιτική κρίση προβάλλει με άλλοτε άλλη σφοδρότητα σε χώρες τόσο διαφορετικές όσο η Πορτογαλία, η Ιρλανδία, η Ιταλία, ακόμη και στην ηγεμονική Γαλλία, όπως φάνηκε με την απόφαση της Πεζώ-Σιτροέν για οκτώ χιλιάδες απολύσεις.
Στη φιλειρηνική Ισπανία η τεράστια ανεργία αντιμετωπίζεται με επιπλέον λιτότητα και πλαστικές σφαίρες κατά των απεργών ανθρακωρύχων στις Αστούριες. Η κλιμάκωση βίας ειδικά στις Αστούριας θυμίζει στους Ισπανούς ότι από εκεί ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος το 1934, και εκεί η φρανκική δικτατορία προσπάθησε ανεπιτυχώς να καταστείλει βίαια την πρώτη μεταφρανκική γενική απεργία το 1962.
Η οικονομική κρίση του 2008 τώρα δείχνει τις πραγματικές διαστάσεις της και τις μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις της. Προφανώς δεν ήταν μια κρίση ρευστότητας και προφανώς δεν μπορεί να αντιμεμετωπιστεί με ενέσεις ρευστότητας και δημοσιονομική πειθαρχία. Η καθυστερημένη και δειλή αντιμετώπιση, χωρίς ριζικά νέα στρατηγική, χωρίς ιστορική προοπτική, πυροδοτεί αλυσιδωτές κοινωνικές ρήξεις, με άγνωστη συνέχεια, τόσο στο εσωτερικό των εθνών-κρατών όσο και στους κόλπους της ήδη κλονισμένης Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Οι εθνικές και ευρωπαϊκές ηγεσίες φαίνονται αδύναμες να συλλάβουν την ιστορική κρισιμότητα της συγκυρίας, και πιέζουν αλυσιτελώς τους λαούς προς διαρκείς θυσίες και καθολική υποβάθμιση του επιπέδου διαβίωσης, χωρίς διέξοδο, χωρίς ελπίδα, χωρίς όραμα για ένα βιώσιμο μέλλον. Χωρίς πειστικό σχέδιο για, κοπιώδη έστω, μετάβαση σε μια νέα κατάσταση ισορροπίας.
Η όλη κατάσταση δείχνει μια Ευρώπη κουρασμένη και παρηκμασμένη, χωρίς προορισμό, που χάνει τον βηματισμό της και υστερεί έναντι των νέων υπερδυνάμεων BRICS. Το κυριότερο: μεταξύ ηγεσιών και λαών ανοίγεται ένα άκρως επικίνδυνο χάσμα, διαρκώς διευρυνόμενο από την αμοιβαία δυσπιστία, την απουσία συνεκτίμησης των κινδύνων, και από μια καινοφανή διαδικασία πληβειοποίησης λαϊκών και μικροαστικών στρωμάτων.
Πιο δυσοίωνη και από τη σκληρή λιτότητα που επιβάλλει το Μνημόνιο ΙΙ, είναι η συνεχιζόμενη ύφεση και η απουσία κάθε μέτρου για ανάκαμψη. Η συνταγή της εντεινόμενης εσωτερικής υποτίμησης προς επίτευξιν ανταγωνιστικότητας εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη και μόνη φιλοσοφία των Ευρωπαίων εταίρων για αντιμετώπιση της κρίσης χρέους στην ευρωζώνη, παρότι τα αποτελέσματα από τις υποβοηθούμενες και επιτηρούμενες χώρες δεν είναι ενθαρρυντικά. Στη δεινότερη θέση απ’ όλους βρίσκεται η Ελλάδα. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, αλλά και σύμφωνα με διαρεύσασα έκθεση του ΔΝΤ, η αναδιάρθρωση χρέους και το νέο δάνειο ―ουσιαστικά, μια συντεταγμένη χρεοκοπία εντός ευρώ― δεν θα καταφέρουν να καταστήσουν το χρέος βιώσιμο.
Η αιτία είναι η ύφεση. Και μόνο η πολιτική βούληση μπορεί να την αντιμετωπίσει. Η αγορά και η κοινωνία είναι παγωμένες και απεγνωσμένες· μαζί με τη ρευστότητα έχει χαθεί και το ψυχολογικό απόθεμα, έχουν χαθεί δηλαδή και οι δύο θεμελιώδεις προϋποθέσεις για ανάκαμψη. Οι Ευρωπαίοι εταίροι-δανειστές, και κυρίως η Γερμανία, πρέπει να το κατανοήσουν, εφόσον επιθυμούν να ορθοποδήσει η Ελλάδα, έτσι ώστε να παραμείνει κράτος που θα εξυπηρετεί υποχρεώσεις προς τους πολίτες του και προς τους εταίρους. Διαφορετικά, το ΝΑ θεμέλιο της Ε.Ε. κινδυνεύει να καταρρεύσει, κινδυνεύει να μείνει ένα θραυσμένο κέλυφος, με προσχηματικό πολίτευμα και εξαθλιωμένες μάζες παραδομένες στην πενία και το μίσος.
Η μοίρα της Ελλάδας είναι εν πολλοίς και μοίρα της Ευρώπης. Η Γερμανία μπορεί να επηρεάσει αυτή τη μοίρα προς το καλύτερο. Αρκεί να σκεφτεί ως ιστορική οντότητα, δηλαδή ενθυμούμενη τη δική της μοίρα μες στον 20ό αιώνα: πώς συνετρίβη από τη μοχθηρία των δανειστών της μετά τον Α’ Πόλεμο, και πώς μεγαλούργησε χάρη στη μεγαθυμία των δανειστών μετά τον Β’ Πόλεμο. Η Γερμανία έχει να αποφασίσει αν θα αλλάξει ιστορικό πρόσωπο στον 21ο αιώνα, ή θα ηγεμονεύσει επί ερειπίων.
Με τεταμένη προσοχή, με φόβο για τα χειρότερα και προπάντων με καρτερία οι Ελληνες πολίτες παρακολούθησαν τις πολιτικές εξελίξεις τις τελευταίες δύο εβδομάδες. Από την εξαγγελία της ευρωπαϊκής συμφωνίας για κούρεμα του ελληνικού χρέους έως την νύχτα των Καννών και την πτώση του Γιώργου Παπανδρέου, με κατάληξη τη χθεσινή συμφωνία ΠΑΣΟΚ-ΝΔ στο πρόσωπο του Λουκά Παπαδήμου για την πρωθυπουργία της μεταβατικής κυβέρνησης. Η οχλαγωγία των μαζικών μέσων, οι πονηρές διαρροές, η φημολογία και η πρωτοφανής δυστοκία του πολιτικού συστήματος να παράσχει μια κάποια κυβερνητική λύση στη χώρα κυριάρχησαν, παρέχοντας έτσι μια πρόγευση για το μέλλον του κοινοβουλευτικού βίου εν Ελλάδι.
Με ύφεση καλπάζουσα στο 5,5% εφέτος και αισιόδοξη πρόβλεψη για 2,5% το 2012, με ανεργία 18,4% τον τουριστικό Αύγουστο και έναν στους δύο νέους 15-24 ετών εκτός εργασίας, η μεταβατική κυβέρνηση Παπαδήμου έχει εξαιρετικά δύσκολο έργο μπροστά της. Παρότι η προσοχή στράφηκε στην εκβιαστική 6η δόση, στη συμφωνία της 26ης Οκτωβρίου και στην απειλούμενη θέση της χώρας στην ευρωζώνη, το πεδίο όπου θα κριθεί η αποτελεσματικότητα της νέας κυβέρνησης είναι η κοινωνία, η ήδη εξουθενωμένη από περικοπές εισοδημάτων και βαριά φορολογία. Η κοινωνία περιμένει να πάρει μια ανάσα από τον καταιγισμό φτώχειας, που συνόδευσε την εφαρμογή του πρώτου Μνημονίου. Για πολλούς, η ζωή είναι ήδη δυσχερής ή οριακή, εφόσον βέβαια παραμένουν εντός εργασίας, αλλά θα ήταν ευτυχείς αν σταματούσε εδώ η εσωτερική υποτίμηση, που πλήττει κυρίως μισθωτούς, αυτοαπασχολούμενους και μικροϊδιοκτήτες. Μπορεί όμως να αναστραφεί ο δαιμονικός κύκλος της ύφεσης; Προφανώς ούτε ο έμπειρος οικονομολόγος κ. Παπαδήμος είναι σε θέση να απαντήσει, πολύ περισσότερο να δώσει μια λύση ταχείας εξόδου.
Δεν υπάρχει ταχεία έξοδος από την κρίση. Κυρίως, δεν υπάρχει οικονομική συνταγή για την οικονομική κρίση. Η Ευρώπη βυθίζεται σε κρίση πολιτική. Τα συμβαίνοντα στη μικρή Ελλάδα, το πειραματόζωο, μοιάζουν εκπληκτικά με τα συμβαίνοντα στη μεγάλη Ιταλία: η κρίση χρέους οδηγεί στο όριο θραύσεως, σχεδόν σε κατάρρευση, το κοινοβουλευτικό σύστημα, το οποίο αδυνατεί να διαχειριστεί, πόσω μάλλον, να αναχαιτίσει τις επιθετικές αγέλες των αγορών. Στην παρούσα φάση φαίνεται να κερδίζει τις μάχες η χρηματοπιστωτική βιομηχανία, επιβάλλοντας τη βούλησή της και τα εργαλεία της στις ασθενείς δημοκρατίες. Η δημοσιονομική πειθαρχία ωστόσο, έτσι όπως εφαρμόζεται στις υπερχρεωμένες χώρες της ευρωζώνης, απειλεί με ισοπέδωση τα μεσοστρώματα, δηλαδή τη σπονδυλική στήλη της Ευρώπης· απειλεί με βίαιο μετασχηματισμό τις κοινωνίες, και μάλιστα ερήμην τους, χωρίς καν ασφαλιστικές δικλίδες: σε κατάσταση εξαίρεσης, παρακάμπτονται διαδικασίες νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας, δημιουργούνται de facto εξωκοινοβουλευτικά κέντρα ισχύος, υποβαθμίζεται η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Αυτή είναι η αναδυόμενη απειλή για την Ευρώπη της κρίσης, κι είναι η άλλη όψη της φτώχειας και της πληβειοποίησης.
Η χθεσινή διακοπή των συνομιλιών με την τρόικα και οι ρητορικές ερμηνείες του κ. Βενιζέλου εμπνέουν ανησυχία στον ελληνικό λαό, όχι μόνον διότι κινδυνεύει η εκταμίευση της έκτης δόσης του δανείου, αλλά διότι αποτελεί μια ακόμη ένδειξη για την κλιμακούμενη παράλυση της κυβέρνησης.
Ο κ. Βενιζέλος πιθανόν να προετοιμάζει μια ηρωική έξοδο από τα δεσμά της τρόικας, ως αγανακτισμένος του οποίου ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει, εξερχόμενος ταυτοχρόνως και από το πολιτικό αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει σύμπασα η κυβέρνηση. Φαίνεται ότι παρόμοιες σκέψεις ηρωικής εξόδου κάνουν και άλλοι υπουργοί, όπως προκύπτει από τις πυκνές και δριμείες αλληλοεπικρίσεις και τις ενδοκυβερνητικές συγκρούσεις, οι οποίες επισκιάζουν πλήρως τα τελευταία ξέφτια κυβερνητικού έργου.
Ο υπουργός Οικονομικών παύει δια διασυρμού την πρόεδρο του Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής, η υπουργός Παιδείας δείχνει τρεις συναδέλφους υπουργούς ως υπεύθυνους για το φιάσκο των ατύπωτων σχολικών βιβλίων, τα ταξί προκαλούν σύρραξη δύο «φίλων» υπουργών, για τους γιατρούς διαπληκτίζονται άλλοι υπουργοί εντός του υπουργικού συμβουλίου, οι προσλήψεις μέσω ΜΚΟ ή ΑΣΕΠ βραχυκυκλώνουν έτερους συναρμόδιους υπουργούς κ.ο.κ.
Και ο πρωθυπουργός πού είναι; Μετά την πολιτική λιποθυμία του κ. Γ. Α. Παπανδρέου, την 15η Ιουνίου, όταν με ένα ιστορικής σημασίας acting out, μια ψυχαναλυτική εκδραμάτιση, παραίτησε την κυβέρνησή του ενώπιον του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολιτεύσεως, η χώρα ουσιαστικά πορεύεται άνευ πρωθυπουργού. Αντ’ αυτού πρωθυπουργεύει ρητορεύων ο κ. Βενιζέλος, με επίκουρους και ανελέητα διαγκωνιζόμενους τους άλλους υπουργούς, δελφίνους και βαρώνους του ΠΑΣΟΚ, βαθέος άμα και αβαθούς, παλαιού και νέου.
Η σφοδρή ύφεση, υποεκτιμηθείσα σφοδρώς από την τρόικα, ανατρέπει κάθε φορμαλιστικό σχεδιασμό, καταδεικνύει κενό πολιτικής και έλλειμμα νομιμοποίησης.
91 κείμενα από 7
βλέμμα 