Είμαστε ο άσωτος, ο φρόνιμος και ο πατέρας

Το έχουμε γράψει από καιρό, από το ξέσπασμα της κρίσης που μας ακολουθεί ακόμη, ότι μια βαρύνουσα επίπτωση, μισοκρυμμένη τότε, ήταν η ψυχική διαίρεση του κοινωνικού σώματος, η ολοένα και βαθύτερη σύγχυση, ο μιθριδατισμός στον πόνο του άλλου, η αδυναμία ή και άρνηση κατανόησης της διαφορετικής γνώμης, της άλλης στάσης.

Γίναμε μια κοινωνία απειλούμενων ατόμων. Η εύκολη οδός για τον πληττόμενο, τον απειλούμενο, τον φοβισμένο, είναι η οδός της ατομικής διάσωσης παντί τρόπω ― μα πόσο συζητήσιμη είναι η ευκολία της οδού και πόσο λίγο λυσιτελής είναι αυτή η ατομική διάσωση και πόσο διαβρωτικό αυτό το παντί τρόπω… Και με πόση κωφότητα, τυφλότητα, μοχθηρία και μνησικακία στρώνεται η οδός προς έναν εγωτισμό ούτε καν χομπσιανό, μάλλον ένα εγωτισμό με χαρακτηριστικά μισανθρωπίας.

Κανείς δεν ακούει κανέναν, παλιοί φίλοι και γνωστοί, συνάδελφοι, καβγαδίζουν, καταφεύγουν σε προσωπόληπτους χαρακτηρισμούς, σε δίκες προθέσεων, διχάζονται, πικραίνονται, παύουν να μιλιούνται. Δεν είναι μόνο πολιτικά τα αίτια ή ταξικά, στο πώς βιώνουν ή πώς ερμηνεύουν την κρίση· στο έδαφος της πολιτικής διαφωνίας βλασταίνουν πλέον εσωτερικά πάθη, πείσματα, συναισθηματικές ανεπάρκειες, φοβίες, ματαιώσεις. Εξ ου και οι συγκρούσεις ξεσπούν με αφορμή έναν φαινομενικά αδύναμο σπινθήρα: ξεκινούν σαν διαφορά επιχειρήματος, προσέγγισης ή και ιδεολογίας, και φουντώνουν, ανοίγονται χαράδρες απλησίαστες.

Ενας τέτοιος σπινθήρας είναι η περίπτωση του Νίκου Ρωμανού. Πάλι χαράδρα άνοιξε, ανάμεσα σε επιχειρήματα, σκέψεις, συναισθήματα. Ούτε ώσμωση ούτε διάχυση, πόσο μάλλον σύνθεση. Πάλι η διχόνοια, όπως την περιγράφει ο Διονύσιος Σολωμός: «Η Διχόνοια που βαστάει ένα σκήπτρο η δολερή καθενός χαμογελάει, ‘πάρ’ το’, λέγοντας, ‘και συ’» Μια κινδυνεύουσα ζωή πυροδοτεί καταρχάς μια συζήτηση για την αξία της ζωής, για το θεμιτό ή μη του αιτήματος, για το όριο τιμωρίας και σωφρονισμού, για πολλά ανοιχτά ζητήματα δικαίου. Μια τέτοια βαθιά και δύσκολη συζήτηση εξελίσσεται εν συνεχεία σε ανταλλαγή κροτίδων μίσους, ψυχολογισμού και προσωποληψίας.

Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις, οριστικές και σίγουρες, αυτάρεσκες. Υπάρχουν όμως μερικές παραδοχές. Πρώτη: η ζωή είναι υπέρτατο αγαθό. Δεύτερη: η συγχώρηση είναι μέρος του πολιτισμού μας, μάλιστα είναι κορυφή του πολιτισμού, δυσπρόσιτη αλλά γνωστή. Είναι η κορυφαία συμβολή του χριστιανισμού: η συγχώρηση και η αγάπη, μαζί με την καταλλαγή και τη μετάνοια. Η δημοφιλέστερη ίσως παραβολή από το Ευαγγέλιο, η παραβολή του ασώτου υιού, η παραβολή του σπλαχνικού πατέρα, αναφέρεται ακριβώς στη σημασία της συγχώρησης. Ο πατέρας απέναντι στον επιπόλαιο και αχάριστο γιο φέρεται με όλο και περισσότερη αγάπη. Ο μεγάλος γιος, ο φρόνιμος, κατηγορεί τον άσωτο μικρό αδελφό για τη συμπεριφορά του, μέμφεται τον πατέρα του για τη μεγαθυμία που επιδεικνύει.

Εχουμε βρεθεί σε μια παρόμοια κατάσταση, διχασμένοι ανάμεσα στα μέρη της παραβολής. Είμαστε ταυτοχρόνως ο άσωτος και ο φρόνιμος γιος, και το δυσκολότερο όλων: καλούμαστε να γίνουμε και ο μεγάθυμος πατέρας, ο συγχωρών. Να αποφασίσουμε αν θα δώσουμε την ευκαιρία για νέα ζωή, για ανακαίνιση. Να δώσουμε την ευκαιρία στον άσωτο να αποσυνδεθεί από την πράξη του, να ανοιχτεί στον κόσμο ώστε να βρει τη δυνατότητα να αναθεωρήσει τον εαυτό του και να ξαναγεννηθεί.

Η συγχώρηση επιστρέφει σε αυτόν που τη δίδει, διώχνει το μίσος, διώχνει την εκδίκηση, στερεώνει τη δικαιοσύνη, στερεώνει την κοινωνία. Δεν είναι απλή, δεν είναι εύκολη. Αλλά την έχουμε ανάγκη.

Η κλειδαρότρυπα της μοχθηρίας

Ανάμεσα στις ειδήσεις πολέμου και θανατικού από τη Μέση Ανατολή και τα αεροπορικά δυστυχήματα, μια μικρή είδηση από τη Μυτιλήνη πρόσθεσε το δικό μας κατιτίς στον παραλογισμό των ημερών. Ανδρες του Λιμενικού συνέλαβαν νεαρή φοιτήτρια με μικροποσότητα κάνναβης, ενώ ετοιμαζόταν να επιβιβαστεί στο πλοίο της γραμμής. Μα είναι είδηση; Εκατοντάδες τέτοιες συλλήψεις συμβαίνουν και κανείς δεν τις μαθαίνει. Και γιατί να τις μάθει; Οι συλλαμβανόμενοι για κατοχή και χρήση, ιδίως αν είναι νέοι, συχνά δεν φτάνουν σε δίκη, κι αν φτάσουν η όλη διαδικασία δεν εγγράφεται καν στο ποινικό τους μητρώο.

Γιατί έγινε είδηση η νεαρή φοιτήτρια; Διότι είχε την ατυχία να φέρει βαρύ επώνυμο: του πατέρα της φυσικά, ο οποίος είναι γνωστός δημοσιογράφος. Ευθύς, η ασήμαντη σύλληψη ρουτίνας, δηλαδή το επώνυμο, έγινε «είδηση»· ανασύρθηκε απ’ το σωρό και δόθηκε στη δημοσιότητα. Πώς ανασύρθηκε και πώς προβλήθηκε;

Υποθέτουμε: Κάποιος κρατικός λειτουργός θα έκρινε ότι αυτή η γαργαλιστική λεπτομέρεια του επωνύμου δεν θα έπρεπε να περάσει απαρατήρητη μες στο σωρό· θα την υπογράμμισε λοιπόν με στάμπιλο στα οικεία μήντια, που ασχολούνται με σκανταλιές επωνύμων. Και τα οικεία μήντια της ζούγκλας το ανέδειξαν καταλλήλως, πιστά στις θεμελιώδεις αρχές της διαπόμπευσης, της μνησικακίας και της κανιβαλίζουσας κλειδαρότρυπας: Ιδού πλέμπα, ιδού, και οι επώνυμοι αμαρτάνουν, έχουν αδυναμίες, έχουν παιδιά, και οι αμαρτίες των γονέων παιδεύουσι τέκνα, πάρτε εκδίκηση, χλευάστε, μισήστε, αυτό το μίσος δεν κοστίζει τίποτε, και δεν αλλάζει τίποτε (πάλι πλέμπα θα ‘σαι).

Η γνωστή υποκρισία, ο γνωστός κανιβαλισμός επί του ιδιωτικού βίου, η γνωστή αηδία. Αλλά και η προθυμία των διωκτικών αρχών να διαλαλούν τις επιτυχίες τους άνευ κριτηρίου: οι μπάφοι ενός νεαρού, στην ίδια ζυγαριά με το βαπόρι των τριών τόνων ηρωίνης. Μάλλον, με κριτήρια: μαθαίνουμε το όνομα του νεαρού, αλλά δεν μαθαίνουμε το όνομα του πλοιοκτήτη…

Τελος πάντων, κανείς δεν θα ασχολείτο, αν αυτή η υπερδιεσταλμένη είδηση-μοχθηρία έμενε στην αρχική της εμφάνιση, κάπου στη σκανδαλοθηρική ζούγκλα. Μα όχι, ευθύς λειτούργησε το κόπι-πέιστ και η αναπαραγωγή, ο πολλαπλασιασμός της κλειδαρότρυπας, εμπλουτισμένος με ονόματα, λεπτομέρειες, φωτογραφίες από διαβολικά σύνεργα. Οι αντιγραφείς-πολλαπλασιαστές βέβαια για την αποκάλυψη παραπέμπουν στην πηγή· σαν να μην έχουν οι ίδιοι ευθύνη. Εχουν. Εχουν την ευθύνη να κρίνουν τι είναι και τι δεν είναι είδηση· να κρίνουν ότι μια είδηση μπορεί να είναι πλήρης και χωρίς την κατανάλωση ονομάτων· να κρίνουν τι βλάπτει ασύμμετρα και αναίτια την ιδιωτική ζωή ανθρώπων.

Αλλά η ηθική των διαδικτυακών μήντια διαμορφώνεται πρωτίστως από την βουλιμία του κόπι-πέιστ, τη λογοκλοπή· συν την υπέρβαση κάθε δεοντολογικού κανόνα των συμβατικών μήντια, όσων απέμειναν. Κι αυτή η κουλτούρα της βουλιμίας και της κλειδαρότρυπας, της διαρκούς κατάκρισης, της δημόσιας διαπόμπευσης του ιδιωτικού βίου επωνύμων, τέκνων και συγγενών αυτών, έχει γίνει κουλτούρα και των σόσιαλ μήντια ― σε μεγάλο βαθμό. Καθρέφης της κοινωνίας είμαι και σου μοιάζω: στο κουτσομπολιό, στη χαιρεκακία, στην αδολεσχία, στον ιαβερισμό.

Αναρωτήθηκα: Μα δεν έχουν παιδιά; Δεν έχουν υπάρξει παιδιά; Δεν έχουν μέτρο και συμπόνια; Δεν σέβονται τον πόνο ή την ατυχία του άλλου;

Αναρωτήθηκα: Μα δεν διαβάζουν, αυτοί οι μηντιολάτρες, τις καμπάνιες και τα αφιερώματα των New York Times και του Economist για την ανάγκη νομιμοποίησης της κάνναβης; Μάταιη αναρώτηση. Διαβάζουν ζούγκλα.

Μνησικακία και ενδόρρηξη

Η πτώχευση που βιώνουμε αναδεικνύει συμπεριφορές και χαρακτήρες που σε προηγούμενο χρόνο ελάνθαναν ή καλύπτονταν. Στην επικράτεια της σπάνεως και της γυμνής ύπαρξης, του φόβου και της απελπισίας, οι άνθρωποι εκδιπλώνονται αλλιώς, ατομικά και συλλογικά. Το ζούμε καθημερινά: παλιές παρέες σπάνε, φιλίες δοκιμάζονται, ειρηνικές συμβιώσεις ραγίζουν. Οι συμβάσεις και οι αμοιβαίες παραδοχές απαιτούν κόπο, τον οποίο ελάχιστοι πια είναι διατεθειμένοι να καταβάλουν. Οι δρόμοι χωρίζουν. Ο καθείς υποφέρει τον πόνο μόνος του, με τον δικό του τρόπο.

Ενας τρόπος είναι ο σκεδασμός του πόνου: σαν κακία προς τον άλλο, τον κάθε άλλον. Το νιώσαμε αυτό διάχυτο τις τελευταίες μέρες με την τραγωδία που ζει ο κυπριακός λαός, μια καταστροφή παρόμοια με την ελληνική, μάλλον και μεγαλύτερη, δεδομένων της χρονικής πύκνωσης, του αιφνιδιασμού και του περιβάλλοντος κατατρομοκράτησης που ζουν ακόμη οι Ελληνες της νήσου, με τον περιορισμό κυκλοφορίας χρήματος και την απειλούμενη στενότητα αγαθών. Πολλοί Ελληνες ένιωσαν συμπόνια, γιατί ήδη γνωρίζουν τι σημαίνει η πτώχευση, η ανεργία, ο αναγκεμός. Ολοι σχεδόν ένιωσαν φόβο, γιατί το «ατύχημα» που όλοι φοβόμασταν είναι ίσως αυτό ακριβώς, η πτώση της Κύπρου· και γιατί υποδορίως συνδέουμε τα παθήματα της Κύπρου με ευρύτερη εθνική καταστροφή. Κάποιοι Ελληνες όμως δεν μπόρεσαν να κρύψουν τη χαιρεκακία τους για τα παθήματα των αδελφών τους. Είναι σοκαριστικό, αλλά συμβαίνει.

Γιατί; Οτι οι εγχώριοι οπαδοί τού «ναι σε όλα» επιχαίρουν για το βαρύ τίμημα του ατελέσφορου κυπριακού «όχι», διότι έτσι δικαιώνεται η δική τους στάση, είναι μια κάποια εξήγηση· αλλά παραείναι προφανής και εύκολη, για να μπορεί να εξηγήσει τη χαιρεκακία και τη μισανθρωπία που χύθηκε στον αέρα τη δεδομένη ιστορική στιγμή: Ο,τι έπαθαν οι Κύπριοι, το άξιζαν· ας πρόσεχαν· ας επέλεγαν ικανότερους ηγέτες· ας μην έστηναν πλυντήρια για Ρώσους ολιγάρχες· ας περιμάζευαν τους τραπεζίτες τους. Και τα λοιπά. Πίσω από τον ρηχό πραγματισμό των αιτιάσεων, διακρίνεται μια καταπλήσσουσα μνησικακία, μια φιλέκδικη απονομή «καθαρής» δικαιοσύνης, πολύ παρόμοια άλλωστε με τη ρητορική του Β. Σόιμπλε. Ο Γερμανός υπουργός περιέγραψε την τιμωρία της Κύπρου ως επαναφορά του αμαρτήσαντος εντός των κανόνων και εξήγησε τα αντιγερμανικά αισθήματα ανά την Ευρώπη ως φθόνο για τον Γερμανό καλό μαθητή.

Ωστε, στη δημόσια σφαίρα, οι καταστροφές ανθρώπων, οικογενειών και λαών, αλλά και οι μείζονες γεωπολιτικές μεταβολές, οι ανακατατάξεις ισχύος, η συντριβή των αδυνάτων, συζητούνται πλέον με όρους αμαρτίας, τιμωρίας, φθόνου, εκδίκησης, μνησικακίας. Ας μείνουμε στη μνησικακία. Αναπόφευκτα, ο νους τρέχει στους στοχαστές της νεωτερικότητας, που είδαν τη μνησικακία να διαπερνά τη συλλογική ψυχή.

Ο Νίτσε την είδε ως δηλητήριο και φλόγα που κατατρώει τον αδύναμο άνθρωπο: «Η μνησικακία, γεννημένη από την αδυναμία, βλάπτει περισσότερο από τον καθένα τον ίδιο τον αδύναμο – σε άλλη περίπτωση, όπου μια πλούσια φύση αποτελεί προϋπόθεση, είναι ένα πλεονάζον συναίσθημα, η τιθάσευση του οποίου είναι σχεδόν η απόδειξη του πλούτου του».

Ο Μαξ Σέλερ αφιέρωσε μία περίφημη πραγματεία στον «Μνησίκακο άνθρωπο»· η μελέτη του έδωσε πλούσιους καρπούς και στην ελληνική σκέψη: θυμάμαι πρόχειρα τον Κωστή Παπαγιώργη, που τον μετέφρασε κιόλας· τον Βασίλη Καραποστόλη που περιέγραψε σε ανύποπτο χρόνο τον νεοελληνικό βίο με τον «χόλο» και τις «προστριβές»· και πιο πρόσφατα, τους Θ. Λίποβατς και Ν. Δεμερτζή που εφάρμοσαν όψεις της σελεριανής μνησικακίας κατά τη μελέτη του πολιτικού βίου.

Για να καταλάβουμε (ή, μάλλον, να αντέξουμε) την περιρρέουσα μνησικακία, ανατρέχουμε στον Σέλερ: «Η μνησίκακη κριτική δεν θέλει αυτό που διατείνεται ότι θέλει, αλλά χρησιμοποιεί το κακό ως βάση για να λοιδορεί». Ο Ελλαδίτης, ήδη κατεστραμμένος υλικά και ευρισκόμενος σε καθεστώς φόβου, στην καταστροφή του Κυπρίου βρίσκει μια ευκαιρία να λοιδορήσει, και διά της λοιδορίας να παροχετεύσει το δηλητήριο που έχει μέσα του· νομίζει ότι έτσι, με τη λοιδορία του άλλου, δικαιώνει τη δική του αρρώστια. Πολύ περισσότερο που ο άλλος είναι ο απορριφθείς αδελφός· το έδαφος της μνησικακίας είναι η αδελφοφαγία.

Η κυπριακή πτώχευση ήταν το ατύχημα που πυροδότησε όχι μόνο την εκδίπλωση της μνησικακίας, αλλά και δείχνει επιταχυμένη τη διαδικασία ενδόρρηξης των Ελλήνων. Βουλιάζουμε μες στον φόβο, στην ανημπόρια, στην κακία, στον χειρότερό μας εαυτό.