Μεταρρυθμίσεις στην εργασία

Πολλές όψεις, όχι όλες, του ελληνικού προβλήματος είναι αμιγώς ευρωπαϊκές, πηγάζουν από την κεντρική πολιτική στην ευρωζώνη, γι΄ αυτό άλλωστε εμφανίζονται και στις μεγάλες χώρες του πυρήνα. Τυπικό παράδειγμα, οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας, οι οποίες βρίσκονται στο επίκεντρο των μέτρων που επιχειρούν να εφαρμόσουν η γαλλική και η ιταλική κυβέρνηση, συμμορφούμενες στις επιταγές της Επιτροπής. Είναι ο δυσπρόσιτος στόχος του Ιταλού πρωθυπουργού Ματέο Ρέντσι, ο οποίος προσκρούει όχι μόνο στα συνδικάτα αλλά και σε στελέχη του κυβερνώντος Δημοκρατικού Κόμματος.

Καθ’ όμοιο τρόπο, ο Γάλλος πρωθυπουργός Μανουέλ Βαλς επιχειρεί να απελευθερώσει την αγορά και να ανοίξει επαγγέλματα: να ανοίγουν τα μαγαζιά δεκαπέντε Κυριακές, αντί για πέντε που ισχύει τώρα, και να διευρυνθεί το ωράριο λειτουργίας σε περιοχές με υψηλή τουριστική κίνηση. Επίσης να ανοίξουν τα κλειστά επαγέλματα του δικηγόρου και του συμβολαιογράφου. Τις μεταρρυθμίσεις απειλούν να καταψηφίσουν οι βουλευτές της αριστερής πτέρυγας των κυβερνώντων σοσιαλιστών.

Και στις δύο περιπτώσεις, οι χώρες αφενός απειλούνται με κυρώσεις από την Επιτροπή για παραβίαση του Συμφώνου Σταθερότητας, αφετέρου, κινδυνεύουν από την πολιτική αστάθεια, λόγω μεταρρυθμίσεων.

Η Ελλάδα, αναγκασμένη και από το Μνημόνιο, έχει νομοθετήσει και εφαρμόσει πολλές από τις εν λόγω μεταρρυθμίσεις. Οι εργασιακές σχέσεις και τα ωράρια έγιναν ευέλικτα, η μερική απασχόληση θεσμοθετήθηκε, τα μαγαζιά ανοίγουν περισσότερες ώρες. Σε κάποιους τομείς η Ελλάδα πρωτοπορεί.

Ποιο το αποτέλεσμα; Το περιέγραψε προχθές η Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ), στην ετήσια έκθεση που εκπόνησε το θυγατρικό του Ινστιτούτο Εμπορίου και Υπηρεσιών. Σύμφωνα με την έκθεση, τα νέα για όσους ακόμη έχουν εργασία, δεν είναι ενθαρρυντικά: η μερική απασχόληση διπλασιάστηκε ως προς το 2008, η προσωρινή απασχόληση αυξήθηκε 28% σε ένα χρόνο, το 18% των εργαζόμενων στο εμπόριο δουλεύουν επτά ημέρες την εβδομάδα, οι απλήρωτες υπερωρίες φτάνουν το 63% των περιπτώσεων. Παράλληλα έχει γενικευτεί το φαινόμενο οι εργαζόμενοι να δηλώνονται ως μερικής απασχόλησης και να δουλεύουν πλήρη ωράρια, για να μην καταβάλλονται πλήρεις ασφαλιστικές εισφορές. Δηλαδή, μεγάλο μέρος της εργασίας μετατρέπεται σε γκρίζα. Το Ινστιτούτο συμπεραίνει: «Η αγορά εργασίας στον κλάδο του εμπορίου απορρυθμίζεται λόγω μεταβολών στο θεσμικό πλαίσιο, αλλά κι εξαιτίας δύο αδυναμιών: Οι εργοδότες αδυνατούν να καταβάλουν τους μισθούς και πολύ περισσότερο τις υπερωρίες, και οι μισθωτοί δεν αντιδρούν φοβούμενοι μη χάσουν τη δουλειά τους ή μήπως διακοπεί η λειτουργία της επιχείρησης».

Είναι προφανές ότι η τέτοια επιδείνωση της εργασίας στην Ελλάδα οφείλεται και στη μεγάλη και πολύχρονη ύφεση, σε συνδυασμό με την επί τετραετία δημοσιονομική λιτότητα. Καμία παρόμοια μεταρρύθμιση δεν μπορεί να ευδοκιμήσει σε περιβάλλον βαθιάς ύφεσης και λιτότητας. Ωστόσο η ίδια μεταρρυθμιστική συνταγή πάει να εφαρμοστεί στην Ιταλία, που εισέρχεται σε ύφεση, και στη Γαλλία, που βρίσκεται σε στασιμότητα και κάμψη. Με ποιες διαφορετικές προσδοκίες άραγε; Καμία βάσιμη προσδοκία δεν φαίνεται στον ορίζοντα. Αντιθέτως, φαίνεται ότι όλο το ευρωπαϊκό ολοκλήρωμα σύρεται σε τροχιά απίσχνασης όχι μόνο του κόσμου της εργασίας αλλά και της οικονομικής ανάπτυξης.

Οι λεγόμενες μεταρρυθμίσεις αγοράς και εργασίας αποσκοπούν στην αύξηση της προσφοράς, ενώ το μέγα πρόβλημα φαίνεται να είναι η αδύναμη ή ανύπαρκτη τόνωση της ζήτησης, εφόσον λείπει η ρευστότητα στα νοικοκυριά. Αναμένεται με αγωνία, η μεγάλη κίνηση του Μ. Ντράγκι, για ποσοτική χαλάρωση στο τέλος Ιανουαρίου, η οποία εκτιμάται ότι θα ελαφρώσει τα κρατικά χρέη και θα απελευθερώσει ρευστό.

Πρώην μικρομεσαίοι και ακτήμονες

Η φορολόγηση επί της κατοχής ακίνητης περιουσίας, αδιακρίτως και χωρίς κλιμάκωση, και όχι επί της προσόδου από αυτή την περιουσία, και μάλιστα επί αντικειμενικών αξιών που δεν έχουν πια καμία σχέση με τις αγοραίες αξίες, και μάλιστα σε μια αγορά ακινήτων όχι παγωμένη αλλά ανύπαρκτη, μπορεί να αποδειχθεί κομβική πράξη, με απρόβλεπτες κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Ουσιαστικά πρόκειται για δυνάμει δήμευση της ατομικής ιδιοκτησίας, στο μέτρο που πολλοί, παρά πολλοί Ελληνες πολίτες, ήδη με απομειωμένο είσόδημα, έως και 50%, δεν θα μπορέσουν να πληρώσουν τους καταλογιζόμενους φόρους. Δηλαδή, αψηφώντας κάθε έννοια αναλογικότητας και κάθε εκτίμηση της πραγματικής φοροδοτικής ικανότητας, το κράτος αμφισβητεί έργω το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας. Μα είναι δυνατόν; Είναι, αν φθάσουμε στα άκρα τη λογική αυτής της φορολόγησης. Κι αν αναλογισθούμε επίσης ότι ήδη έχει καταστρατηγηθεί το δικαίωμα στην εργασία: ενάμισι εκατομμύριο άνεργοι είναι το ζωντανό παράδειγμα.

Είναι φανερό ότι για τον διττό στόχο της δημοσιονομικής πειθαρχίας και της εξυπηρέτησης του δυσβάστακτου χρέους προκαλείται μια βίαιη κοινωνική αναδιάταξη, ένας βαθύς και ταχύτατος μετασχηματισμός: ο παραγωγικός κορμός της ελληνικής κοινωνίας είναι μικροϊδιοκτήτες, αυτοαπασχολούμενοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες, ιδιωτικοί υπάλληλοι. Αυτοί είναι η μεσαία τάξη, αυτοί κινούσαν και κινούν την χώρα. Αυτοί οι άνθρωποι τώρα κινδυνεύουν να τα χάσουν όλα· όχι μόνο την εργασία τους, το επάγγελμά τους, το μαγαζί ή την επιχείρησή τους, το σπίτι τους και την ακίνητη περιουσία τους. Κινδυνεύουν να χάσουν την ταυτότητά τους, τις συντεταγμένες της ύπαρξής τους, τις προσδοκίες του βίου τους.

Υποψιάζομαι ότι οι Ευρωπαίοι εταίροι και δανειστές δεν αντιλαμβάνονται την έκταση και το βάθος της συντελούμενης κοινωνικής εξάρθρωσης. Ισως δεν έχουν τον απαιτούμενο χρόνο ή αρκετά δεδομένα για να κατανοήσουν τι ακριβώς συμβαίνει στην πτωχευμένη Ελλάδα. Ισως δεν τους βοηθούν και οι πανικόβλητοι Ελληνες αξιωματούχοι, έτσι στριμωγμένοι που είναι ανάμεσα στους άτεγκτους ξένους και τον απεγνωσμένο ντόπιο πληθυσμό. Δεν υπάρχει σχέδιο εξόδου, υπάρχει μόνο σχέδιο συμπίεσης, τριάμισι χρόνια τώρα.
Ισως στα μυαλά κάποιων ολίγων, ξένων και εγχώριων, να υπάρχει ένα σχέδιο, με ιδεοληψία ή υστεροβουλία: να μετατραπεί το πλήθος των μκρομεσαίων μικροϊδιοκτητών σε πλήθος ακτημόνων φτηνοεργατών· μέσα σε τρία-τέσσερα χρόνια να ανατραπεί εκ θεμελίων μια κοινωνική διάταξη που σχηματίσθηκε σταδιακά σε περισσότερο από μισό αιώνα. Ισως. Αλλά αυτό πια είναι σχέδιο ανδραποδισμού.

Σε κάθε περίπτωση, η βιαίως επιχειρούμενη υπαλληλοποίηση και ακτημοσύνη θα διαμορφώσει, διαμορφώνει ήδη, πολιτικά υποκείμενα εντελώς απρόβλεπτα, που θα εκφραστούν αναλόγως απρόβλεπτα, οδηγούμενα μόνο από το ένστικτο επιβίωσης, εκτός συμβάσεων και κανόνων. Αυτά τα νεοπαγή υποκείμενα κανείς πολιτικός λόγος εκ των υπαρχόντων δεν θα καταφέρει να τα εκφράσει λυσιτελώς και ομαλά, όταν η διαρκής συμπίεση τα φτάσει στο σημείο θραύσεως.

Σταζ και νεανική ανεργία, όψεις υπανάπτυξης

Η εμπλοκή των σταζ δείχνει, μεταξύ άλλων, ότι κατεξοχήν ρυθμιστής της εργασίας παραμένει το κράτος, είτε με απευθείας προσφορά θέσεων στον δημόσιο τομέα, είτε με την προσφορά θεσμίσεων και κινήτρων. Ιδίως στην παρούσα Ελλάδα, όπου η εξάρτηση των πολιτών από το Δημόσιο είναι δομική και βαθιά, για πολλούς λόγους: επειδή το πολιτικό προσωπικό και οι πολίτες συνδέονται αμοιβαία με πελατειακή σχέση από ιδρύσεως του κρατιδίου, επειδή ο παραγωγικός ιστός είναι ισχνός, επειδή δεν υπάρχει σαφής και συναποφασισμένη στρατηγική ανάπτυξης, επειδή στον ιδιωτικό τομέα οι συνθήκες εργασίας είναι σκληρές και οι θέσεις λιγοστές, επειδή και στο ελεύθερο επάγγελμα οι προοπτικές είναι όλο και πιο σκοτεινές.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια οι δυνατότητες προσλήψεων και η χωρητικότητα του Δημοσίου έχουν περιοριστεί δραστικά. Οι λόγοι ευδιάκριτοι: Ο περιορισμός του δημόσιου τομέα, εξαιτίας και των κοινοτικών προσαρμογών, η δραστική αλλαγή στον τρόπο διορισμού μετά τη θεσμοθέτηση του ΑΣΕΠ, η δημοσιονομική δυσπραγία, έχουν ανασχέσει τους παραδοσιακούς ρουσφετολογικούς διορισμούς. Οι συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου, με αλλεπάλληλες ανανεώσεις, ήταν ένα παράθυρο, που έκλεισε. Οι συμβάσεις έργου, άλλο παράθυρο, ουσιαστικά μια ενοικίαση εργασίας, κλείνουν κι αυτές. Επρεπε να βρεθεί άλλο παράθυρο, για να βολευτούν οι εκλιπαρούντες πελάτες των κυβερνήσεων και να παρκαριστεί προσωρινά το διαρκώς ογκούμενο πλήθος των άνεργων νέων.

Το παράθυρο άνοιξε από την Ευρωπαϊκή Ενωση και λέγεται σταζ. Ασκηση σε επάγγελμα, για ορισμένο χρόνο, έναντι μικρού, συμβολικού μισθού. Η άσκηση στο επάγγελμα είναι δοκιμασμένη πρακτική. Δεν είναι όμως επάγγελμα· είναι μεταβατικό στάδιο, είναι πέρασμα προς άλλη κατάσταση, την κατάσταση του επαγγελματία, του εργαζόμενου με πλήρη δικαιώματα και απολαβές. Σε αυτό το σημείο εισέρχεται στη σκηνή το ελληνικό δαιμόνιο.

Η διεσταλμένη ερμηνεία της εργασιακής σχέσης stage, σύμφωνα με την οποία ένας ασκούμενος, χωρίς ουσιαστικά δικαιώματα και με γλίσχρο μισθό, καλύπτει οργανικές θέσεις μόνιμου προσωπικού, αποτέλεσε την τελευταία εφεύρεση ενός κράτους φαύλου και πελατειακού. Μια εφεύρεση που επιστρατεύθηκε ξεδιάντροπα για να αμβλύνει τις σφοδρές συνέπειες της νεανικής ανεργίας και του αποδιαρθρωμένου παραγωγικού ιστού.

Αντί το κράτος να δημιουργεί προϋποθέσεις ανάπτυξης, αντί να προστατεύει τους νέους που εισέρχονται στον κόσμο της εργασίας, αντί να θεσπίζει πλαίσιο αξιοκρατίας, καταφεύγει στην βραχυπρόθεσμη ψευδο-λύση των σταζ. Οπως συμβαίνει και με τον ευτελισμό των σχολείων, ιδίως στη μέση και την ανώτατη εκπαίδευση: τυπολατρία, υποκρισία, αναξιολόγητη εργασία, παρακμή, εξαπάτηση· με βασικό σκοπό τον ίδιο: να παρκάρει η νεολαία σε ένα ΑΕΙ – ΤΕΙ κάπου, υποστελεχωμένο, πρόχειρα και υστερόβουλα στημένο· να τζιράρει η πανεπιστημιακή επαρχιούπολη, και να εκπαιδεύεται η νεολαία στις απέραντες καφετέριες.

Παρκάρισμα, απόκρυψη, αδράνεια· να περνάει ο καιρός, με τις οικογένειες χρεωμένες και αγωνιώσες, και τους νέους αγράμματους, άεργους και ανεπάγγελτους, κι επιπλέον κακομαθημένους: ιδού το σχέδιο ανάπτυξης της χώρας. Ιδού πώς πολιτικοί και κράτος διαχειρίζονται την παιδεία και την εργασία των νεότερων γενεών.

Κοροϊδία; Ασφαλώς. Αλλά κυρίως παρακμή. Οι σταζιέρ που απομακρύνονται υπολογίζονται σε 40 με 45 χιλιάδες, στο Δημόσιο και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Τόσοι είναι οι νέοι, με περισσότερα ή λιγότερα τυπικά προσόντα, που θα περιφέρονται στις καφετέριες της επικράτειας και τυπικά άνεργοι, μετά τη διακοπή των σταζ.

Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι οι περισσότεροι μπήκαν στο δουλοπαροικιακό καθεστώς των σταζ με βύσμα, ακόμη κι έτσι, κάτι αξίζουν αυτοί οι άνθρωποι, κάτι μπορούν να προσφέρουν, μια θέση εργασίας τη δικαιούνται, κι αυτοί κι άλλοι τόσοι ομήλικοί τους, σε συνθήκες αξιοκρατίας και υγιούς ανταγωνισμού. Αλλά βέβαια σε μια αγορά που λειτουργεί με νόμους και κανόνες, σε ένα κράτος με σχέδιο και στρατηγική, σε μια κοινωνία με οράματα και αξίες.

Εχουμε όμως τέτοια αγορά, τέτοιο κράτος, τέτοια κοινωνία; Ο,τι βλέπουμε γύρω μάς απαντά: Οχι. Το θέμα άρα δεν είναι τα παράτυπα ή παράνομα σταζ, η μοριοδότηση στο ΑΣΕΠ και οι συμβάσεις, αλλά πώς η κοινωνία αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη και το μέλλον. Παρκάρει τους νέους στα λύκεια, στα ΑΕΙ/ΤΕΙ, στα σταζ, στα καφενεία, αφαιμάσσοντας οικογένειες και εθνική οικονομία; Ή τα ξαναβλέπει όλα από την αρχή; Ας σκεφτούμε.

(Κι εν τω μεταξύ η δυσφορία και η οργή των νέων φουσκώνει.)

Αναβάθμιση της εργασίας

Η Πρωτομαγιά γιορτάστηκε διεθνώς υπό τη σκιά της κρίσης και της ογκούμενης απειλής της ανεργίας. Η χρηματοπιστωτική κρίση έδειξε, μεταξύ άλλων, πόσο εύθραυστο είναι το κοινωνικό συμβόλαιο που στήριξε όλη τη μεταπολεμική ανάπτυξη: πώς δηλαδή αμφισβητείται σήμερα η συνύπαρξη εργασίας-κεφαλαίου με μεσεγγυητή το κράτος, το welfare state βάσει του οποίου ανοικοδομήθηκαν οι κατεστραμμένες από τον Β’ Πόλεμο χώρες

Νέοι καιροί, νέα καθήκοντα. Η εργασία πλήττεται τώρα από την υπερανάπτυξη, από την υπερκυκλοφορία κεφαλαίων (κυρίως εικονικών κεφαλαίων), από τις μεγάλες γεωπολιτικές ανακατατάξεις και τις μεταφορές εργοστασίων, αλλά και από μείζονες μετασχηματισμούς στο περιβάλλον της εργασίας και της ζωής. Η διαρκής επανάσταση στην πληροφορική, στις τηλεπικοινωνίες, στη βιοτεχνολογία, μετασχηματίζει βαθιά τις αντιλήψεις μας για τον χρόνο και τον χώρο, αλλάζει ή εξαφανίζει επαγγέλματα, αλλάζει ή εξαφανίζει βιομηχανίες, πόλεις μαραζώνουν ή ανθίζουν, νέες χώρες περνούν στο προσκήνιο εκμεταλλευόμενες τη μεταφορά τεχνολογίας και τη φθηνή εργασία.

Ο καιροσκοπισμός πολλών πολυεθνικών επιχειρήσεων και οι ανήθικες πρακτικές του κεφαλαίου επιδεινώνουν ασφαλώς την αγορά εργασίας, αλλά οι αλλαγές που επιφέρουν οι νέες τεχνολογίες είναι εξίσου βαθιές και ίσως πιο μόνιμες. Το Διαδίκτυο και τα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα λ.χ. προσφέρουν καταπληκτικές δυνατότητες επικοινωνίας, μάθησης και τηλε-εργασίας, αλλά και μεταφέρουν χιλιάδες θέσεις εργασίας μακριά από τις ανεπτυγμένες χώρες, πλήττοντας ακριβώς τους ανθρώπους που παρήγαγαν και κατανάλωσαν αυτές τις τεχνολογίες, που πρώτοι πρώτοι διαμόρφωσαν ένα ψηφιακό lifestyle. Απειλή δέχονται και όσοι εργαζόμενοι βραδυπορούν, δεν ενημερώνονται, δεν μετεκπαιδεύονται, δεν προσαρμόζονται γνωσιακά. Βραδυπορία μπορεί να σημαίνει απόγνωση.

Σε αυτό τον καινοφανή δαρβινισμό οφείλει να απαντήσει ο κόσμος της εργασίας. Οι άνθρωποι προφανώς δεν είναι άχρηστοι, επειδή έληξε η «εγγύηση»· ωστόσο όλοι, από καιρού εις καιρόν, χρειάζονται αναβάθμιση. Η αναβάθμιση των εργαζομένων, και συνακόλουθα των κοινωνιών, είναι το νέο καθήκον για τον κόσμο της εργασίας.