Europa, USA, Helmut Schmidt

Η νευρικότητα των αγορών, η εκτόξευση των επιτοκίων των ομολόγων και η φυγή κεφαλαίων απασχολούν τον Τύπο, ελληνικό και ξένο. Η αντίδραση των χρηματαγορών πιέζει τις κυβερνήσεις, άμεσα ή έμμεσα, στη διαμόρφωση πολιτικής· δηλαδή, οι αγορές επηρεάζουν τις αποφάσεις και με τον τρόπο τους ρυθμίζουν την εφαρμοζόμενη πολιτική, δημοσιονομική, παραγωγική, κοινωνική, θεσμική.

Κινούμενοι στον αφρό της επικαιρότητας είναι συχνά δύσκολο να εστιάσουμε στην ευρύτερη εικόνα και στο ιστορικό βάθος· ας μη λησμονούμε όμως ότι το Κραχ του 2008 δεν συνέβη επειδή κάποιες κυβερνήσεις υπερρύθμισαν τις αγορές, αλλά για το ακριβώς αντίστροφο: επειδή επέτρεψαν την πλήρη απορρύθμιση. Κι όταν οι απορρυθμισμένες φούσκες έσκασαν, τα κράτη ―δηλαδή η πολιτική δια του πλούτου των εθνών― έσπευσαν να καλύψουν τις αγορές και τους άπληστους παίκτες, να διορθώσουν, να επαναφέρουν.

Εξι χρόνια αργότερα, οι χρηματαγορές, ενισχυμένες με κρατικούς ποταμούς ρευστότητας, εξακολουθούν το άγριο κερδοσκοπικό τους σαφάρι, και εξακολουθούν να επιβάλλονται στα αδύναμα κράτη. Ισχύει αυτό για όλους; Και στον ίδιο βαθμό; Οχι. Ισχύει προφανώς για την τραυματισμένη Ευρώπη, που δεν έχει κατορθώσει ακόμη να συμφωνήσει σε μια αποτελεσματική πολιτική αντιμετώπισης της κρίσης· επιπλέον, αντί να αντιμετωπίσει την απορρύθμιση και να περιορίσει τη βουλιμία των αγορών, αντί να τονώσει τη ζήτηση και να προστατεύσει τους πολίτες από την ανεργία, περιορίζει τη δημοσιονομική ευελιξία και πνίγει την ανάπτυξη, πνίγοντας έτσι κράτη και λαούς. Αποτέλεσμα: η περιφέρεια της ευρωζώνης έσπασε πρώτη από μια κρίση ρευστότητας που εξελίχθηκε ταχύτατα σε κρίση χρέους, τώρα πλήττονται τα μεγάλα κράτη του πυρήνα, και όλοι μαζί βυθίζονται σε ύφεση και αποπληθωρισμό. Εντούτοις, ακόμη και τούτη την ώρα, η Ευρώπη δεν αλλάζει πορεία, παρότι είναι ο μεγάλος ασθενής του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος.

Οι ΗΠΑ, από την πλευρά τους, έχουν κατορθώσει να ανατάξουν τον εθνικό τους χώρο, να περιορίσουν το έλλειμμα στο 2,8% του ΑΕΠ, από το 10% προ κρίσης, και να περιορίσουν την ανεργία στο 5,9%, ιστορικό χαμηλό εξαετίας. Πώς; Με χαλάρωση, τυπώνοντας χρήμα και μηδενίζοντας τα επιτόκια της κεντρικής τράπεζας. Δηλαδή με πολιτική βούληση και πολιτική πράξη. Δεν είναι η τέλεια λύση, δεν υπάρχουν τέλειες λύσεις και ουσιοκρατία στην πολιτική, αλλά είναι μια λύση.

Εναν άλλο δρόμο για την Ευρώπη, υπενθύμισε προχθές με τον τρόπο του ο πρώην καγκελάριος Χέλμουντ Σμιτ, μιλώντας στο Αμβούργο κατά την ανακήρυξή του σε διδάκτορα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο υπερενενηντακοντούτης πολιτικός έχει ζήσει τον τρομερό 20ό αιώνα της Ευρώπης, γι’ αυτό εστίασε στην τρομερότερη όψη της κρίσης: «Θυμάμαι την ύφεση του 1929 και αρκετές ακόμη, γι’ αυτό ξέρω τι σημαίνει εκατομμύρια άνθρωποι να είναι άνεργοι ή ποιες είναι οι παραλυτικές επιπτώσεις της ανεργίας των νέων. Γι΄αυτό έχουμε σήμερα επείγουσα ανάγκη από ένα μεγάλο επενδυτικό πρόγραμμα στην Ευρωζώνη και την Ε.Ε… Απευθύνω έκκληση για ένα πολύ ισχυρότερο ποσοτό κρατικών επενδύσεων… Ούτως ή άλλως η δική μας οικονομία εξασφαλίζει εδώ και χρόνια τα μεγαύτερα πλεονάσματα, τα οποία όμως είναι ελλείμματα των εμπορικών μας εταίρων».

Ο Χ. Σμιτ δεν συμφωνούσε με την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη, δεν το έχει κρύψει. Απέναντι όμως στην διαμορφωμένη κατάσταση, την κρίση που απειλεί πλέον με πολιτική και κοινωνική ρευστοποίηση τα κράτη της Ευρωζώνης, εκτός και εντός πυρήνα, προτείνει την επαναφορά της πολιτικής, της σωφροσύνης, ενός πραγματισμού δικαιωμένου από την ιστορία, παλαιότερη και πρόσφατη.

Υστάτη έκκληση από την Ισπανία

Βυθισμένοι σε μια κρίση που στη χώρα μας πλήττει σκληρά το ένα τρίτο του πληθυσμού και απειλεί εν συνόλω τα δύο τρίτα, δυσκολευόμαστε ευλόγως να κατανοήσουμε το εύρος και το βάθος της κρίσης. Οτι δηλαδή δεν πρόκειται μόνον για οικονομική κρίση, για μια φάση ενός κυκλικού φαινομένου, αλλά για κρίση υποδείγματος, για ρήξη πρωτίστως πολιτική και πολιτισμική. Οι Ελληνες δεν υποφέρουν μόνο επειδή έσφαλαν, δεν αδυνατούν να δουν το μέλλον επειδή ως τζίτζικες δεν εφρόντισαν εγκαίρως ― αυτά ισχύουν μόνο εν μέρει και μόνο εντοπισμένα. Το ελληνικό πρόβλημα κατά το βάθος και κατά την πλήρη του έκταση είναι πρόβλημα ευρωπαϊκό, και πρόβλημα οικουμενικό. Είναι το πρόβλημα του 21ου αιώνα: πώς αντιλαμβανόμαστε την ανάπτυξη, τη μεγέθυνση, την αειφορία, την ευημερία, την ισόρροπη διαβίωση μέσα στα όρια του πλανητικού οικοσυστήματος.

Ασφαλώς η ανεργία, η φτώχεια, η ανασφάλεια είναι οι πρώτες προτεραιότητες, για μια κοινωνία που λαχταρά για ανακούφιση του πόνου. Η κρίση όμως δεν θα θεραπευτεί με παλιές συνταγές, χωρίς να δούμε τον πυρήνα των αιτίων, φανερών και λανθανόντων. Η υπέρβαση της κρίσης θα κατορθωθεί με νέα σκέψη, με υπέρβαση της οικονομίστικης ορθοδοξίας και του υστερόβουλου πολιτικού κομφορμισμού, με συναντίληψη του τοπικού και του οικουμενικού, με φαντασία και ενσυναίσθηση. Η κρίση είναι πολύπλευρη: κρίση παραγωγικού μοντέλου, κρίση από την υπεράντληση φυσικών πόρων και τον υπερπληθυσμό, κρίση υπερεπέκτασης και υπερκατανάλωσης, κρίση από την διόγκωση πλαστών αναγκών, κρίση από τα ελλείμματα δημοκρατίας. Ο ντετερμινισμός της διαρκούς επέκτασης συναντά τα όρια του: είναι τα όρια του πλανητικού οικοσυστήματος.

Πώς εντάσσουμε τα δικά μας εθνικά και τοπικά προβλήματα στον ευρύτερο προβληματισμό; Οι Ισπανοί φωτίζουν ένα μονοπάτι σκέψης. Οπως πριν από τρία χρόνια το κίνημα 15M των Indignados από τις ισπανικές πλατείες άνοιξε νέους ορίζοντες προβληματισμού, έτσι και τώρα οι Ισπανοί συντάσσουν ένα μανιφέστο για να σκεφτούμε οικουμενικά και πλανητικά, πολιτισμικά και ολιστικά. Το ονομάζουν «Υστάτη έκκληση» και το υπογράφουν όλα ανεξαιρέτως τα κόμματα της Αριστεράς, παλαιάς και νέας, από το ΚΚ έως το Podemos, Καταλανοί και Βάσκοι αυτονομιστές, οικοσοσιαλιστές, το κίνημα για την απομεγέθυνση, προσωπικότητες από όλο το φάσμα των τεχνών και των επιστημών. Βρισκεται, μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες, και στα ελληνικά, στον ιστότοπο www.ultimallamada.org.

Προφανώς το αίτημα πλέον δεν είναι μια κάποια ανάταξη, μια κάποια θεραπεία της ανεργίας και της φτώχειας· είναι η αποφασιστική στροφή:
«Ο πλανήτης δεν μπορεί να στηρίξει την παραγωγιστική και καταναλωτική κοινωνία. Έχουμε ανάγκη να δημιουργήσουμε ένα νέο πολιτισμό ικανό να εξασφαλίσει μια αξιοπρεπή ζωή σε ένα τεράστιο ανθρώπινο πληθυσμό (σήμερα, σε περισσότερους από 7,2 δισεκατομμύρια ανθρώπους), που συνεχίζει να αυξάνεται και κατοικεί σε ένα κόσμο με φθίνοντες πόρους. Να γιατί θα είναι απαραίτητο να γίνουν ριζικές αλλαγές στο τρόπο ζωής, στις μορφές της παραγωγής, στο σχεδιασμό των πόλεων και στη χωροταξική οργάνωση: και πάνω από όλα, στις αξίες που διέπουν όλα τα παραπάνω. Χρειαζόμαστε μια κοινωνία που θα έχει για στόχο να επαναφέρει την ισορροπία με τη βιόσφαιρα, και που χρησιμοποιεί την έρευνα, την τεχνολογία, τον πολιτισμό, την οικονομία και την πολιτική για να προχωρήσει προς αυτή τη κατεύθυνση. […]

»Προσοχή: το παράθυρο της ευκαιρίας κλείνει. […] Έχουμε, όμως, το πολύ μία πενταετία για να οργανώσουμε μια πλατιά και σφαιρική συζήτηση για τα όρια της ανάπτυξης, και για να δημιουργήσουμε δημοκρατικά οικολογικές και ενεργειακές εναλλακτικές ικανές να είναι σοβαρές και βιώσιμες. Θα πρέπει να είμαστε ικανοί να συσπειρώσουμε μεγάλες πλειοψηφίες για μιαν αλλαγή οικονομικού, ενεργειακού, κοινωνικού και πολιτισμικού μοντέλου. Πέρα από το ότι πολεμάει τις αδικίες που οφείλονται στην άσκηση της εξουσίας και στη συσσώρευση του πλούτου, μιλάμε για ένα μοντέλο που αναγνωρίζει την πραγματικότητα, κάνει ειρήνη με τη φύση και κάνει δυνατή την ευζωία μέσα στα οικολογικά όρια της Γης.

»Ένας πολιτισμός τελειώνει και πρέπει να οικοδομήσουμε έναν άλλο καινούργιο. Οι συνέπειες του να μην κάνουμε τίποτα —ή να κάνουμε πολύ λίγα— μας οδηγούν κατευθείαν στη κοινωνική, οικονομική και οικολογική κατάρρευση. Αλλά αν αρχίσουμε σήμερα, μπορούμε ακόμα να γίνουμε οι πρωταγωνιστές και πρωταγωνίστριες μιας αλληλέγγυας και δημοκρατικής κοινωνίας που θα συμβιώνει ειρηνικά με τον πλανήτη.»

Κάτι κινείται στην Ευρώπη. Η κρίση γεννά όχι μόνο θύματα και φόβο, αλλά επιτέλους σκέψη και δράση.

Η κρίση γεννά πολιτική

Το χρηματοπιστωτικό κραχ του 2008, η ακολουθήσασα κρίση της ευρωζώνης και η κρίση στην Ουκρανία μάς αναγκάζουν να σκεφτόμαστε την πολιτική όχι μόνο με όρους τρέχουσας διαχείρισης αλλά με όρους ιστορίας, όρους γεωγραφίας, όρους επιβίωσης μεγάλων συνόλων. Στην Ελλάδα του 2010-14 αυτή η εμπειρία βιώνεται βαθιά και επώδυνα· αλλά δεν είναι μόνη: όλη η Ευρώπη σκέφτεται την κρίση, σκέφτεται τον εαυτό της ως κρίση, αν και με διαφορετική ένταση η κάθε χώρα.

Είχαμε την ευκαιρία να επιβεβαιώσουμε αυτή την εικόνα σε μια πολύ ενδιαφέρουσα διήμερη συζήτηση μεταξύ ειδικών, που οργάνωσε στην Αθήνα το γερμανικό Ιδρυμα Koerber, στο πλαίσιο των διαλόγων Bergedorf ― ο αθηναϊκός ήταν ο 155ος. Πολιτικοί, ακαδημαϊκοί, αναλυτές think tanks, δημοσιογράφοι συνομίλησαν για το πώς η Ευρώπη θα αναδυθεί από την κρίση. Παρά την εντυπωσιακή απουσία Γάλλων, Ιταλών, Ισπανών, Πορτογάλων, δηλαδή όλης της «λατινικής» και μεσογειακής Ευρώπης, και την ετεροβαρή παρουσία των Βορείων, προερχομένων κυρίως από Βερολίνο, Βρυξέλες και Λονδίνο, οι προσεγγίσεις ποικίλαν: η αγγλοσαξωνική σκέψη για τη δομή και τα προβλήματα της ευρωζώνης παραμένει αισθητά διάφορη της γερμανικής· η Γερμανία κατηγορείται ότι εξάγει αποπληθωρισμό στην Ευρώπη. Διαφορετικές είναι επίσης οι προσεγγίσεις στις γεωπολιτικές επιδιώξεις και τη διπλωματική δράση της Ε.Ε.

Η χρηματοπιστωτική κρίση απεκάλυψε την ελλιπή αρχιτεκτονική του ευρώ, την απουσία μηχανισμών διαχείρισης κρίσεων, το πολιτικό κενό σε επίπεδο ομοσπονδίας, την ασυμμετρία μεταξύ Βορρά-Νότου. Η ίδια η κρίση ωστόσο πυροδότησε τη δημιουργία μηχανισμών διάσωσης-ρύθμισης και κυρίως την έναρξη μιας τολμηρότερης συζήτησης, πέρα από τη μακάρια ορθοδοξία του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου υποδείγματος· αίφνης, ο κεϋνσιανισμός, η δημογραφία, η ξεχασμένη αξία της πλήρους απασχόλησης, η κοινωνική δικαιοσύνη διεκδικούν μια θέση στην ατζέντα πλάι στην ανταγωνιστικότητα και την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς και της απορρύθμισης. Σε αυτή τη συζήτηση οι πολιτικοί των εθνικών κοινοβουλίων συχνά ακούνε τα νέα επιχειρήματα πιο προσεκτικά από τους ευρωκράτες, ίσως διότι ακούνε μέσα τους τις φωνές του εκλογικού σώματος. Είναι ενδεικτική πάντως η ασκούμενη κριτική για την παραμέληση ή τη διάψευση των ιδρυτικών αρχών της Ε.Ε. ―σύγκλιση, ανάπτυξη, αλληλεγγύη― και τη σταθερή επικράτηση των εθνικών συμφερόντων και του διακυβερνητισμού.

Η Ουκρανία, με τη σειρά της, κατέδειξε το κενό διπλωματίας και εξωτερικής πολιτικής της Ε.Ε., αλλά και την απουσία ενιαίων στρατηγικών στόχων σε βάθος χρόνου· την στιγμή της κρίσης επικρατούν τα εθνικά συμφέροντα και οι ασυνέχειες. Στο ερώτημα ποια πρόσωπα και ποιοι θεσμοί της Ε.Ε. μπορούν να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο, οι απαντήσεις είναι πολύ δύσκολες, περισσεύουν οι υπεκφυγές. Οι πολιτικοί είναι σαφώς πιο επιφυλακτικοί και προσεκτικοί από τους αναλυτές, οι Γερμανοί μάλιστα φαίνονται απρόθυμοι να αναλάβουν ηγεμονικό ρόλο, ιδιαιτέρως σε θερμές γεωπολιτικές συνθήκες, που φτάνουν στη σύγκρουση. Η αντιπαράθεση με τη Ρωσία ξεπερνά κατά πολύ τις δυνατότητες της ευρωπαϊκής soft power.

Σύμφωνα με μια προσέγγιση, πιο επιθετική και τολμηρή, η Ε.Ε. οφείλει να στραφεί προς Ανατολάς, που «ζητάει» Ευρώπη, και να βάλει σε δεύτερη μοίρα τον Νότο, που είναι ευρωσκεπτικιστικός· να διευρύνει τη σχέση της με την Τουρκία, λόγω στρατηγικής σημασίας· να εμβαθύνει την διατλαντική συμμαχία, στο μέτρο που η οπλική ομπρέλα των ΗΠΑ προστατεύει την Ευρώπη. Η συγκεκριμένη προσέγγιση προτρέπει για μια σαφώς πιο ενεργητική διπλωματία και εξωτερική πολιτική. Προφανώς περιέχονται αντιφάσεις και ο αντίλογος είναι ισχυρός. Θα επανέλθουμε.

Νησιά χωρίς γιατρούς;

Το αυθόρμητο δημοψήφισμα σε Πάρο και Αντίπαρο για τη διαφύλαξη του συστήματος δημόσιας υγείας πρέπει να βάλει σε σκέψεις την κυβέρνηση και όλους μας. Οι μεταρρυθμίσεις οδήγησαν σε μερική εξυγίανση του ΕΣΥ, κυρίως ως προς την καταχρηστική φαρμακευτική δαπάνη, αλλά ταυτόχρονα διά των οριζοντίων περικοπών οι δομές δημόσιας υγείας συρρικνώνονται. Την περιστολή αυτή της δημόσιας υγείας στηλιτεύει και το Ευρωκοινοβούλιο στην προσφατη έκθεσή του για τον κοινωνικό αντίκτυπο της δημοσιονομικής λιτότητας σε τέσσερις χώρες της ευρωζώνης. Η απαίτηση των Παριανών άρα, για απρόσκοπτη πρόσβαση στις υπηρεσίες δημόσιας υγείας, είναι εύλογη και απολύτως θεμιτή, με κριτήρια ισοπολιτείας εθνικά και ευρωπαϊκά.

Βεβαίως, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε ότι πολλές δομές, όπως τα Κέντρα Υγείας, έχουν υποφέρει στο πρόσφατο παρελθόν από κακοδιοίκηση, σπατάλη πόρων, επιζήμιους διορισμούς ημετέρων. Αυτά θα έπρεπε ήδη να έχουν διορθωθεί. Οχι όμως να φτάσουμε στο σημείο να μην υπάρχει καρδιολόγος ή ορθοπεδικός στα νησιωτικά Κέντρα Υγείας.

Η Ελλάδα είναι κατεξοχήν νησιωτική χώρα, και αυτή η ιδιομορφία της συνιστά μοναδικό αποθετήριο φυσικού και συμβολικού πλούτου, ανεκτίμητο πνευματικά, πολιτιστικά, γεωπολιτικά. Τα νησιά είναι επίσης σημαντικό υλικό κεφάλαιο, λόγω τουρισμού κυρίως. Η διαμαρτυρόμενη Πάρος, η ταλαιπωρούμενη Σαντορίνη, η υποστελεχωμένη Μύκονος, είναι τα πιο προβεβλημένα εργοστάσια τουρισμού στο Αρχιπέλαγος. Οι εξασθενημένες υποδομές αποθαρρύνουν την δημογραφική ανάπτυξη και την ανανέωση του νησιωτικού πληθυσμού.

Επιπλέον, υπονομεύουν την περαιτέρω ανάπτυξη του τουρισμού, σε μορφές τουρισμού πιο μακροχρόνιες και αποδοτικές. Πώς θα πεισθεί να διαχειμάσει ο ξένος, ιδίως ο συνταξιούχος, όταν το νησί δεν προσφέρει ικανοποιητικές υπηρεσίες υγείας; Πώς θα αναπτυχθούν νέες μορφές τουρισμού, όπως ο ιατρικός και ο τουρισμός τρίτης ηλικίας, χωρίς υποδομές;

Η δημοσιονομική προσαρμογή είναι εργαλείο, δεν είναι ιερό δόγμα. Απαιτούνται ευελιξία, κατανόηση, ευφυείς προσαρμογές. Ιδίως αν πρόκειται για τους όρους επιβίωσης του Αρχιπελάγους, συμβολικού πυρήνα του ελληνισμού και του μεσογειακού κόσμου.

Ο αστικός εξωραϊσμός είναι ανάπτυξη;

Είναι φορές που αναρωτιέσαι; Μα είναι δυνατόν η παραγόμενη πολιτική πράξη να είναι τόσο προβλέψιμα αλυσιτελής, τόσο κοινότοπα ανούσια; Τόσο επιζήμια ή διάφορη για το κοινό συμφέρον; Τόσο δειλή και αναίσθητη στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες; Ειδικά στην παρούσα συγκυρία ιστορικής δυσκολίας.

Το σκέφτηκα αυτές τις μέρες που μαζί με την αναγελλία του δείκτη ανεργίας στο 28%, είχαμε την αναγγελία έργων αστικού εξωραϊσμού στην Πανεπιστημίου, προϋπολογισμού 80 εκατ. ευρώ, και την τελική ανάληψη των δανειακών υποχρεώσεων του Μεγάρου Μουσικής από το κράτος, ύψους 230 εκατ. ευρώ.

Εύλογα αναρωτιέται ο υπερφορολογούμενος ή άνεργος πολίτης: Αυτό το έργο αστικής ανάπλασης φιλοδοξεί να μεταμορφώσει το ιστορικό κέντρο με συνοπτικές διαδικασίες και μηδαμινή κοινωνική νομιμοποίηση. Εστω. Ποια ανάπτυξη όμως θα πυροδοτήσει στο βομβαρδισμενο αθηναϊκό κέντρο, ποια ανακούφιση θα προσφέρει στους άνεργους και στους κατεστραμμένους εμπόρους των φαλιρισμένων καταστημάτων; Γνωρίζουμε ότι οι δημόσιες επενδύσεις είναι ένα από τα βασικά εργαλεία καταπολέμησης της κρίσης, σύμφωνα με την κεϋνσιανή προσέγγιση: δημιουργείται απασχόληση, κυκλοφορεί χρήμα, παράγεται πλούτος. Αλλά η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου και η πολλοστή ανάπλαση της Κοραή και της πολύπαθης Ομόνοιας ή της πλατείας Δικαιοσύνης, με ποιο τρόπο θα ζωντανέψουν τη ρημαγμένη Σταδίου και τα Χαυτεία; Αναρωτιέμαι, δεν έχω απάντηση.

Σκέφτομαι όμως τι μας έλεγαν Αμερικανοί ειδικοί που δούλεψαν για να ζωντανέψουν το ερημωμένο Ντιτρόιτ, την προσέγγιση που υιοθέτησαν: Στις πληγείσες ζώνες να μη μείνει κανένα ισόγειο έρημο, κλειστό, όλα να δοθούν για χρήσεις ακόμη και δωρεάν, να μπουν μέσα έμποροι, βιοτέχνες, νέοι, καλλιτέχνες, να συμβαίνει κάτι διαρκώς, όλα να κινούνται, όλα τα φώτα να ανάβουν, άνθρωποι να μπαινοβγαίνουν· θα ζωντανέψουν οι δρόμοι, κατόπιν θα ζωντανέψουν και οι όροφοι. Κάπως έτσι ζωντάνεψαν και οι πληγείσες γειτονιές του Ανατολικού Βερολίνου, μετά την επανένωση. Η Αμερικανίδα ειδικός τα έλεγε αυτά βλέποντας τα εκατοντάδες κλειστά μαγαζιά στη Σταδίου, στην Πατησίων, στο μαραμένο κέντρο.

Η προγραμματιζόμενη ανάπλαση της Πανεπιστημίου και της Ομόνοιας θα ανάψει φωτίτσες ανάπτυξης και ζωής; Υπάρχουν μες στην στρατηγική των αναπλαστών προβλέψεις και εντοπισμένες πρακτικές αναζωογόνησης της εμπορικής δραστηριότητας, πέρα από τραπεζοκαθίσματα καφενείων και πίστες για περιπατητές; Δεν το γνωρίζω. Γνωρίζουμε πάντως ότι οι όχθες της Πανεπιστημίου στο μεγαλύτερο μέρος τους καλύπτονται από δημόσια κτίρια, που εκ των πραγμάτων δεν προσελκύουν κόσμο, δεν είναι εστίες δράσεως· μόλις πέσει το φως, ο πεζόδρομος θα ερημώνει, ίσως πολύ περισσότερο από σήμερα. Τα φώτα και η κίνηση ήταν, κατά παράδοσιν, στη Σταδίου και στα Χαυτεία.

Η κρίση μάς έκανε πιο επιφυλακτικούς στα μεγάλα λόγια για μεγάλα έργα. Ιεραρχούμε διαφορετικά τις προτεραιότητες, ριζικά διαφορετικά από την ολυμπιακής εποχή της υπεραισιοδοξίας και της καταστροφικής σπατάλης. Διότι επιπλέον τώρα πια ξέρουμε πώς στήθηκε τότε το παραμύθι της ανάπτυξης: με λατρεία τσιμέντου, με διόγκωση των κατασκευαστικών εταιρειών, με διασπάθιση δημόσιων και κοινοτικών πόρων, με υπερδανεισμό και χρηματιστικοποίηση. Σε έργα βιτρίνας χωρίς συνέργειες ανάπτυξης, χωρίς προστιθέμενη αξία, χωρίς αναπτυξιακή πνοή.

Το υπερδανεισμένο Μέγαρο Μουσικής, με δημόσιο χρήμα και ιδιωτική διοίκηση, που δεν καταφέρνει να καλύψει ούτε τα λειτουργικά του έξοδα, είναι μνημείο μιας τέτοιας άφρονος πολιτικής, ένα κενοτάφιο ματαιοδοξίας. Ενα αρκεί. Ας μην το επαναλάβουμε.

Οχι άλλα δάνεια

Ο υπεύθυνος Οικονομικών του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, Κάρστεν Σνάιντερ, δήλωσε προχθές στους Financial Times: «είναι σαφές ότι θα υπάρξει άλλο ένα πρόγραμμα στήριξης, μέ όρους». Είναι σαφές λοιπόν ότι η νέα κυβέρνηση συνασπισμού κάτι ετοιμάζει για την Ελλάδα.

Ο Κ. Σνάιντερ, που εποφθαλμιά μάλλον το χαρτοφυλάκιο του Β. Σόιμπλε, προβάλλετει το ευρωπαϊκό πρόσωπο του SPD, ωστόσο στην αντιμετώπιση της κρίσης χρέους του Νότου το SPD ζχεδόν ταυτίζεται με το CDU. Κατά την προγραμματική συμφωνία, το SPD εγκατέλειψε την ιδέα του ευρωομολόγου, άρα την αμοιβαιοποίηση των ευρωπαϊκών χρεών, την οποία προτείνουν ενθέρμως άλλοι επιφανείς Γερμανοί, όπως ο πρώην καγκελάριος Χέλμουτ Σμιτ και ο πρώην αντικαγκελάριος Γιόσκα Φίσερ.

Είναι όμως ουσιαστική βοήθεια ένα ακόμη δάνειο, όπως υπαινίσσεται ο Κ. Σνάιντερ, τη στιγμή που η Ελλάδα έχει καταπνίξει την οικονομία της για να αποπληρώνει ομαλά το χρέος της; Την ερχόμενη τετραετία τα ομόλογα που κατέχουν η ΕΚΤ και άλλες κεντρικές τράπεζες θα τραβήξουν από την ελληνική οικονομία περίπου 30 δισ. ευρώ. Αν τα χρήματα αυτά έμεναν στη χώρα, με ένα προσωρινό μορατόριουμ αποπληρωμής χρέους, θα μπορούσαν να διοχετευθούν σε δημόσιες επενδύσεις και ανάπτυξη, ώστε να ανακοπεί επιτέλους η άνοδος της ανεργίας και η ύφεση. Παράλληλα το κράτος θα μπορούσε να προστατεύσει τους αδύναμους και να ελαφρύνει τα φορολογικά βάρη των επιχειρήσεων.

Ο τρέχων στόχος του προγράμματος, για πλήρη αποπληρωμή του χρέους με ταυτόχρονη δημιουργία πλεονάσματος, έχει αποδειχθεί ανέφικτος. Το κράτος απλούστατα υπερφορολογεί μια παγωμένη οικονομία και κοινωνία, δηλαδή τις βυθίζει ακόμη περισσότερο, για να εξυπηρετεί το χρέος και να σημειώνει ένα τυπικό πλεόνασμα.

Είναι βέβαιο ότι και οι Γερμανοί ηγέτες το αντιλαμβάνονται αυτό το απλό. Μένει να αναγνωρίσουν εγκαίρως ότι μια Ελλάδα στα πόδια της θα είναι πιο συμφέρουσα για τους ίδιους, από μια Ελλάδα ερειπωμένη.

Ο εκγερμανισμός οδηγεί σε ευρωσκεπτικισμό

Η απόφαση των 17+9 της Ευρώπης για χρυσό δημοσιονομικό κανόνα και τιμωρίες απειθάρχων δεν κατεύνασε τις αγορές. Ισως γιατί ακόμη και οι αγορές περίμεναν μια πολιτική απόφαση με ιστορικό βάρος, που θα συνέδεε τις ευρωπαϊκές χώρες πολύ πιο στέρεα από έναν δημοσιονομικό κανόνα, και θα τους επέτρεπε να ξανοιχτούν στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης με ανανεωμένα πολιτικά εργαλεία. Αντιθέτως, η απόφαση των Ευρωπαίων σφραγίζεται από τις εμμονές της γερμανικής καγκελαρίας: την εμμονή στο σκληρό νόμισμα, την εμμονή στη δημοσιονομική ορθοδοξία, και σε ιδιότυπο μίγμα ηγεμονισμού-απομονωτισμού.

Οι Ευρωπαίοι ηγέτες ψέλλισαν διάφορες ενστάσεις, αλλά εντέλει συντάχθηκαν πίσω από το κοντόθωρο όραμα της τακτικίστριας Μέρκελ, τόσο τακτικίστριας και καιροσκόπου που λαμβάνει μεγάλες αποφάσεις για την Ευρώπη, ανάλογα με το εκλογικό κλίμα στα γερμανικά κρατίδια και ανάλογα με τα ανθελληνικά ή αντιμεσογειακά πρωτοσέλιδα της Bild. H κ. Μέρκελ πιθανόν οραματίζεται τη Γερμανία σαν ένα πλούσιο νησί μέσα στην Ευρώπη, που απολαμβάνει όλα τα οφέλη της ασύμμετρης ευρωζώνης, ως ισχυρή, χωρίς να θέλει να επωμιστεί κανένα κόστος εξισορρόπησης. Οι ασθενέστεροι κρίκοι της ασύμμετρης Ευρώπης σύρονται τώρα πίσω από την τιμωρητική ηγεμονία του Βερολίνου. Για πόσο ακόμη; Η πειθάρχηση στο γερμανικό όραμα δεν φαίνεται ικανή να προστατεψει τους ευρωπαϊκούς λαούς από τη φτώχεια και την ανασφάλεια· στην πρόσφατη Σύνοδο, δεν ακούστηκαν ούτε καν σαν ευχές λέξεις-κλειδιά για την Ε.Ε., όπως ανάπτυξη, συνοχή, σύγκλιση.

Ο διαφαινόμενος εκγερμανισμός της Ευρώπης είναι πολύ πιθανόν να προκαλέσει το αντίθετό του: κύματα αντιγερμανισμού καταρχάς, και κύματα ευρωσκεπτικισμού εν συνεχεία. Γιατί ο συκοφαντούμενος και δοκιμαζόμενος Νότος, και όλη η ευρωπεριφέρεια, να παραμείνουν πιστοί στο δόγμα βιαίης εσωτερικής υποτίμησης που τους βυθίζει στην ύφεση και την κοινωνική αποσάθρωση; Που δεν τους εξασφαλίζει καν μεσοπρόθεσμη προστασία έναντι των αναδυόμενων γιγάντων του BRIC; Πολύ περισσότερο που οι ιστορικές αποφάσεις για την Ε.Ε. δεν ελέγχονται κατ’ ουδένα τρόπο από τις πολιτικές κοινωνίες των κρατών-μελών. Μόνο οι Σουηδοί επιφυλάχθηκαν να πάρουν έγκριση του κοινοβουλίου τους. Τα δε δημοψηφίσματα έχουν εξοριστεί ακόμη και από τη ρητορική της ευρωηγεσίας.

Σταδιακά βλέπουμε να υποχωρεί από την κορυφή της Ευρώπης η δημοκρατία και το ιστορικό όραμα σύγκλισης και συμπόρευσης, και να εντείνονται οι φυγόκεντρες τάσεις και οι ασυμμετρίες. Ο ευρωσκεπτικισμός θα είναι το αμέσως επόμενο στάδιο: Ποιος λαός που υποφέρει θα βάλει ένα ασαφές ιστορικό σχέδιο πάνω από την άμεση ανάγκη να γεμίσει το στομάχι του και να θερμάνει το σπίτι του; Ο αντιευρωπαϊσμός και η απομόνωση θα βρουν εύκαιρο έδαφος. Αλλά μόνο ενωμένοι και συνεκτικοί οι Ευρωπαίοι άνθρωποι μπορούν να περισώσουν στον 21ο αιώνα τις μεγάλες τους κατακτήσεις της δημοκρατίας και του κράτους πρόνοιας.

Πού είναι η ανάπτυξη;

Κατήφεια επικρατεί στην κοινωνία μετά την ανάπαυλα των εορτών, με την αγορά παγωμένη και συρρικνούμενη, με τα νοικοκυριά σφιγμένα και φοβισμένα. Αυτή η κατήφεια, η διάχυτη και βαθιά δυσθυμία, αποτελεί πια δομικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας, εμφανές τουλάχιστον από το καλοκαίρι του 2007.

Η δημοσιονομική κρίση, η πίεση των αγορών και οι απειλές πτώχευσης, είναι πιθανόν να μετατρέψουν τη δυσθυμία σε ηττοπάθεια. Και η ηττοπάθεια οδηγεί σε παράλυση. Η κυβέρνηση, με τον βρόχο των αγορών στο λαιμό της και υπό την αφόρητη πίεση των Ευρωπαίων εταίρων, αδυνατεί να παράγει πολιτική άλλη από την πολιτική της συμμόρφωσης στα μέτρα δημοσιονομικής πειθαρχίας που της υπαγορεύουν. Ο περιορισμός του ελλείμματος και η διαχείριση του χρέους είναι ασφαλώς σοβαρά μελήματα. Αλλά δεν είναι τα μόνα, ούτε καν τα κυρίαρχα, στην παρούσα συγκυρία.

Η πολιτική ηγεσία οφείλει πρωτίστως να συλλαμβάνει το κοινό αίσθημα, να καταγράφει καταλεπτώς την πραγματικότητα, να υπερασπίζεται την κοινωνική συνοχή και να εξασφαλίζει ένα δίκαιο και βιώσιμο σχέδιο ανάπτυξης. Διαθέτει η παρούσα ηγεσία αυτά τα εκ των ουκ άνευ στοιχεία; Το τριετές Πρόγραμμα Σταθερότητας που παρουσίασε η κυβέρνηση προβλέπει περικοπές δαπανών και πρόσθετους φόρους, με κύριο σκοπό να εξευμενίσει τις Βρυξέλες, αφενός, και να μαλακώσει τις αγορές εν όψει δανεισμού, αφετέρου.

Πού είναι η ανάπτυξη σε αυτό τον σχεδιασμό; Πού είναι το φως; Η έξοδος του τούνελ; Σε τι έχει να ελπίζει η μικρομεσαία Ελλάδα μετά τις τριετείς θυσίες; Πώς θα ανακάμψει ο γονατισμένος μικροεπιχειρηματίας, ο απειλούμενος με ανεργία 50χρονος ιδιωτικός υπάλληλος, ο ακαθοδήγητος αγρότης; Σε ποιες παραγωγικές δομές θα ενταχθούν οι εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές, παρακαρισμένοι τώρα σε αμφιβόλου ποιότητος ΑΕΙ; Ποια στρατηγική υπάρχει για τον τουρισμό, τις καλλιέργειες, τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τις καινοτομικές πρωτοβουλίες;

Τίποτε δεν ακούμε γι΄αυτά. Τίποτε συγκεκριμένο. Μόνο αερολογίες περί “πράσινης ανάπτυξης” από τη μια, και βάναυση επαναφορά στο ολέθριο “εθνικό έργο” της εκτροπής του Αχελώου, από την άλλη.

Για έναν μοντέρνο πατριωτισμό

Στο μάθημα της πατριδογνωσίας, παλιότερα, μαθαίναμε: Τι εξάγει η Ελλάς: σταφίδα, ελαιόλαδο, σύκα, πορτοκάλια, μεταλλεύματα… Αγροτικά προϊόντα και πρώτες ύλες. Την ίδια εποχή, μια άλλη μικρή μεσογειακή χώρα, το Ισραήλ, εξήγαγε κι αυτή τα ίδια περίπου ― θυμόμαστε τα πορτοκάλια Γιάφας και τις μπανάνες Ισραήλ.

Σήμερα, η Ελλάδα εξάγει ελάχιστη σταφίδα, διότι η καλλιέργειά της εγκαταλείφθηκε, το ελαιόλαδο αντιμετωπίζει τον σαρωτικό ανταγωνισμό του ισπανικού και του ιταλικού, τα σύκα έχουν εγκαταλειφθεί κι αυτά εν πολλοίς, τα πορτοκάλια μάς τα επιστρέφουν ως μειονεκτικά ακόμη κι οι Ρώσοι, ενώ και αρκετά ορυχεία έχουν εγκαταλειφθεί.
Το Ισραήλ εξακολουθεί να εξάγει πορτοκάλια και μανταρίνια (και να τα εισάγουμε εμείς…), αλλά η εξαγωγική του δύναμη βρίσκεται προ πολλού σε άλλα είδη: εξάγει υψηλή τεχνολογία… Από μικροεπεξεργαστές, νανοτεχνολογία και λογισμικό, έως τεχνολογία ηλιακής ενέργειας και ανανεώσιμων πηγών ενέγειας (ΑΠΕ).

Την κατάσταση της έρευνας και της ανάπτυξης τεχνολογικών καινοτομιών στηο μεσογειακό και παρόμοιο ιστορικά Ισραήλ, αλλά και τη δυσάρεστη σημερινή διαφορα προσανατολισμού Ελλάδος -Ισραήλ, μας τη θύμισε σε φωτισμένο άρθρο του προ ημερών ένας νέος Ελληνας επιστήμονας και τεχνοκράτης, ο δρ Τάσος Γκόλνας, που δουλεύει στις ΗΠΑ ως αναλυτής στην SunEdison, την κορυφαία αμερικανική εταιρεία παραγωγής ηλιακής ενέργειας και τεχνολογίας. Με σπουδές Φυσικής και Μηχανικής (διδάκτωρ του Στάνφορντ) και καριέρα σε εταιρείες υψηλής τεχνολογίας της Σίλικον Βάλεϊ, με ολοκληρωμένη, εν τω βάθει εποπτεία του διεθνούς τοπίου στην ηλιακή ενέργεια και τις ΑΠΕ, αλλά και με επιτόπια γνώση του ισραηλινού «οικοσυστήματος» παραγωγής καινοτομιών, ο δρ Γκόλνας είναι σε θέση να μας πει τι κάνει σήμερα το Ισραήλ. Αυτό κάνει στο άρθρο του, στο μπλογκ reality-tape.com, υπό τον προκλητικό τίτλο «Καινοτομία και σιωνισμός».

Εν συνόψει, ο δρ Γκόλνας περιγράφει πώς το Ισραήλ αντλεί ανθρώπινο δυναμικό και τεχνογνωσία από τον πανίσχυρο στρατό του, τη γνωστή ΙDF, αλλά και από το think tank της εβραϊκής διασποράς των ΗΠΑ, για να αναπτύξει τεχνολογίες αιχμής για ειρηνικούς εμπορικούς σκοπούς, και πώς τις τελευταίες δεκαετίες σημειώνει μια σειρά από επιτυχίες και αριστείες σε διάφορα πεδία: από την ανάπτυξη των γνωστών επεξεργαστών Centrino, για λογαριασμό της Intel, έως τις αλλεπάλληλες καινοτομίες στη τεχνολογία ημιαγωγών και ηλιακής ενέργειας.

Δεν περιγράφει μόνο. Ο Ελληνας επιστήμονας βλέπει αναλογίες: Αφού και η Ελλάδα είναι αναγκασμένη να συντηρεί δυσανάλογα μεγάλο στρατό και να προβαίνει σε δυσανάλογα μεγάλες αμυντικές δαπάνες (ως προς τους άλλους Ευρωπαίους), δεν θα μπορούσε άραγε να σχηματίσει ένα οικοσύστημα εταιρειών έρευνας, σχεδιασμού και ανάπτυξης υψηλής τεχνολογίας, παρόμοιο υπό κλίμακα με το ισραηλινό;

Ο δρ Γκόλνας μας βάζει ενώπιον διπλής πρόκλησης. Θυμίζει, καταρχάς, τα περίφημα «αντισταθμιστικά οφέλη», για τα οποία γίνεται λόγος έπειτα από κάθε πανάκριβη «αγορά του αιώνα»: αγοράζουμε αεροπλάνα ή άρματα, αλλά εισάγουμε τεχνογνωσία, κατασκευάζουμε μέρης τους εν Ελλάδι, ανοίγουν θέσεις εργασίας κ.λπ. Αυτό συμβαίνει, αλλά μόνο εν μέρει, και εντέλει μόνο για προϊόντα αμυντικής τεχνολογίας. Για πολλούς λόγους, δεν υπάρχει μακρόπνοη εθνική στρατηγική για το πώς θα εξασφαλιστούν συνέργειες μεταξύ στρατιωτικών και εμπορικών έργων, με μεγάλη διάρκεια και αποδοτικότητα για την κοινωνία. Ενας λόγος είναι ότι η Ελλάδα «ψωνίζει» οπλικά συστήματα με βάση τις μεταβαλλόμενες γεωπολιτικές συνθήκες, δηλαδή ψωνίζει ΚΑΙ εύνοια: άλλοτε από τους συμμάχους Γάλλους, άλλοτε από τους φίλους Αμερικανούς, άλλοτε από τους Ρώσους κι άλλοτε από ευρωπαϊκά κονσόρτιουμ. Αυτή η αναγκαστική τακτική δεν αλλάζει εύκολα.

Αλλά ο σοβαρότερο ίσως λόγος είναι ότι δεν υπάρχει στην Ελλάδα μια κουλτούρα βιομηχανίας και παραγωγής, ανάπτυξης· δεν επικρατεί η δημιουργικότητα, η παραγωγικότητα και η καινοτομία, αυτά ηττώνται από τη διάχυτη και κυρίαρχη κουλτούρα του εισαγωγικού εμπορίου, των μεσαζόντων, των πλασιέ, των αντιπροσώπων ξένων οίκων, των μιζαδόρων. Αυτή η κυρίαρχη κουλτούρα του «imports και μίζα» διαβρώνει τη διοίκηση και την οικονομία. Υπηρετείται από μια πολιτική ελίτ οκνηρή πνευματικά και υποτελή πολιτικά, και διαμορφώνει μια κοινωνία αναλόγως ράθυμη, κλειστή, εχθρική προς τους νεωτερισμούς, εντέλει μια κοινωνία που δεν σέβεται τον εαυτό της και το μέλλον των παιδιών της. Μια κοινωνία αντιπατριωτική.

Εδώ συναντάμε την δεύτερη πρόκληση που εμπεριέχεται στον συλλογισμό του δρος Γκόλνα: Αφού μπορούν αυτοί, στο Ισραήλ, γιατί να μην μπορούμε κι εμείς, στην Ελλάδα, έστω υπό κλίμακα; Αφού μπορεί η Κορέα, αφού μπορεί η Ιρλανδία, γιατί να μην μπορεί και η Ελλάδα; Και επιστήμονες διαθέτει, και νέα μυαλά, και αριστούχους φοιτητές σε κάθε γωνιά εκτός συνόρων, και ισχυρή Διασπορά στις ΗΠΑ και παντού, όπως έδειξε και το μανιφέστο αγωνίας για την έρευνα που συνυπέγραψαν πέρυσι 22 κορυφαίοι επιστήμονες.

Γιατί λοιπόν εδώ, παρά τα αλλεπάλληλα κοινοτικά πακέτα στήριξης, παρά τα έργα υποδομής με ευρωπαϊκά χρήματα, γιατί λαχανιάζουμε διαρκώς πίσω από τις ντιρεκτίβες της ΕΕ προσπαθώντας για τα αυτονόητα, πώς δηλ. θα καταργήσουμε τις τοξικές χωματερές και πώς θα διευθετήσουμε τα λύματα; Γιατί το μεγαλύτερο έργο της Γ’ Ελληνικής Δημπκρατίας ήταν η φιέστα των Ολυμπιακών; Γιατί το κύριο μέλημα των κυβερνήσεων είναι η νομιμοποίηση των αυθαίρετων οικοδομών και η πριμοδότηση των ΙΧ αυτοκινήτων;

Διότι έτσι εννοεί η πολιτική ελίτ την ανάπτυξη: Μπάζωμα, τσιμέντωμα, real estate, παζάρεμα για φόρους, διόγκωση του εισαγωγικού εμπορίου, κατανάλωση. Διότι ακόμη και στο λογισμικό, την πιο άϋλη τεχνολογία, η πολιτική ελίτ, δια χειρός Αλογοσκούφη, έδρασε σαν υποτελής νεόπλουτος: έκανε πανάκριβο shopping και έδεσε τη χώρα στο άρμα της Microsoft, αντί να την ανοίξει στο μέλλον του Open Source και να χρηματοδοτήσει τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά spin-offs για μια ανεξάρτητη εθνική στρατηγική πληροφορικής.

Ο συλλογισμός του δρος Γκόλνα απηχεί τη σκέψη και την επιθυμία πολλών Ελλήνων, απανταχού Γης. Πρόκειται για ανθρώπους μορφωμένους, δραστήριους, κοσμοπολίτες, εφευρετικούς, αριστείς στα πεδία τους· πρόκειται πάνω απ’ όλα για ανθρώπους που αγαπούν την πατρίδα τους,  που νιώθουν ότι χρωστούν κάτι στο δημόσιο σχολείο τους, που θέλουν να είναι περήφανοι για τον τόπο τους. Ο συλλογισμός «αφού μπορούν οι άλλοι, γιατί όχι κι εμείς;» θεμελιώνει έναν μοντέρνο πατριωτισμό, απολύτως ρεαλιστικό και τρομακτικά αναγκαίο.

[Σαν συνέχεια αυτού: Στο σταυροδρόμι της κρίσης]

Στο σταυροδρόμι της κρίσης

Δηλαδή, τα κομματικά επιτελεία δουλεύουν τώρα; Ρώτησε ο φίλος σε ένα μπαλκόνι πάνω από το Αιγαίο. Κάποιος είχε φέρει εφημερίδες, ύστερα από μέρες, στο ησυχαστήριό μας και ξεφυλλίζαμε ράθυμα. Ναι, δουλεύουν, μάς δουλεύουν, συντηρούν το σασπένς των εκλογών, για να φαίνονται απαραίτητοι… Ο αποκριθείς συνόψισε στυφά όλη την πολιτική σκηνή.

Λίγο νωρίτερα, συζητούσαμε για την κατάρρευση των τιμών στο ελαιόλαδο και το κρασί, το τέλος των επιδοτούμενων καλιεργειών, τις εκριζώσεις αμπελιών, την εμφανή κάμψη του τουρισμού, τα άδεια πορτοφόλια των παραθεριστών, το σκοτεινό φθινόπωρο. Δηλαδή, για την πραγματική πολιτική.

Η τιμή του ελαιολάδου στους παραγωγούς έχει βυθιστεί στα 1,80 ευρώ το λίτρο, σχεδόν ένα ευρώ λιγότερο από πέρυσι. Η τιμή αυτή για τον παραγωγό με μικρό κλήρο, δηλαδή την πλειονότητα των Ελλήνων ελαιοπαραγωγών, σημαίνει ότι δεν βγάζει ούτε τα λιπάσματα ούτε τα εργατικά. Που σημαίνει ότι όχι μόνο δεν βγάζει το περίφημο συμπληρωματικό εισόδημα ελαιολάδου, αλλά σύντομα δεν θα συμφέρει να βγάζει ούτε το ελαιόλαδο του νοικοκυριού, θα του έρχεται φτηνότερα να αγοράζει συσκευασμένο εισαγωγής…

Παρόμοια κατάρρευση τιμών έχει υποστεί το κρασί. Εκατό χιλιάδες τόνοι περσινού κρασιού παραμένουν αδιάθετοι στις δεξαμενές, ενώ αρχίζει ήδη ο τρύγος και θα σωρευτεί ακόμη περισσότερο κρασί νέας εσοδείας. Οι οινοπαραγωγοί απεγνωσμένα ζητούν στήριξη. Την ίδια στιγμή η Ευρωπαϊκή Ενωση, πλημμυρισμένη από απούλητο κρασί, δίνει κίνητρα για εκρίζωση αμπελιών. Το κρασί του Νέου Κόσμου ξεχειλίζει τα ράφια των σούπερ μάρκετ, ακαταμάχητα φτηνό, άρα, σύμφωνα με την Ε. Ε., οι Ευρωπαίοι οινοπαραγωγοί πρέπει να αλλάξουν καλλιέργεια ή επάγγελμα, να αλλάξουν ζωή.

Πόσο απλό ακούγεται: Ξεπατώνεις αμπελώνες και ελαιώνες αιωνόβιους, αλλάζεις αρχαίες κοινότητες, χωριά, πόλεις, αλλάζεις το τοπίο της Μεσογείου, αλλάζεις τον ορισμό που της έδωσαν οι ιστορικοί: Μεσόγειος λέγεται ο τόπος όπου θάλλει η ελιά, από τον καιρό των Φοινίκων, των Καρχηδονίων, των Ελλήνων, των Ρωμαίων, των Ισραηλιτών και των Αράβων. Ελαία και άμπελος είναι η Μεσόγειος, με λάδι και κρασί τράφηκαν οι θρησκείες, τα εμπόρια και οι τέχνες των λαών της. Και τώρα;

Ναι, ασφαλώς οι μεσογειακοί λαοί της Ε. Ε. έκαναν κατάχρηση των επιδοτήσεων, του προστατευτισμού, του κρατισμού. Και σε τρία χρόνια από τώρα καταργούνται οι επιδοτήσεις των αγροτικών προϊόντων – που άλλωστε μακροπρόθεσμα προκάλεσαν ζημιά, αποκοίμισαν τους παραγωγούς και τους διέφθειραν, και εντέλει τους άφησαν ευάλωτους και απροσάρμοστους, όπως τώρα. Για την κακή χρήση των επιδοτήσεων φταίνε πολλοί, όχι μόνο οι αγρότες. Ολο το πολιτικό σύστημα, όλα τα κόμματα. Αλλά και η άκαμπτη πολιτική των Βρυξελλών, που συχνά σχεδιάζεται ερήμην των κοινωνιών.

Για την Ελλάδα, η στρεβλή εφαρμογή της -άκαμπτης, ούτως ή άλλως- Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, συνδυαζόμενη με την κρατική αβελτηρία και τις κουτοπονηριές κυβερνήσεων, βουλευτών και αγροτοπατέρων, και την εκμετάλλευση φτηνής εργατικής δύναμης μεταναστών μετά το 1989, οδήγησαν όχι μόνο σε μείωση του αγροτικού πληθυσμού (που ήταν ζητούμενο άλλωστε της ΚΑΠ), αλλά σε αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού της χώρας, σε περιβαλλοντικές καταστροφές και σε κοινωνική παθογένεια. Η κατασπατάληση των υδάτινων πόρων, η εμμονή σε υδροβόρες και προβληματικές καλλιέργειες, όπως το μη ανταγωνιστικό μα επιδοτούμενο βαμβάκι, έχουν ρημάξει τον θεσσαλικό κάμπο και απειλούν να ρημάξουν και τη Δυτική Ελλάδα εφόσον εκτραπεί ο Αχελώος. Η ερημοποίηση και η υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων απειλούν όλο και περισσότερες περιοχές. Σημειώνεται δηλαδή το εξής παράδοξο: ενώ μειώνεται ο αγροτικός πληθυσμος, αυξάνονται οι περιβαλλοντικές καταστροφές.

Τώρα, με την κατάρρευση των τιμών σε παραδοσιακά προϊόντα μικρών κλήρων, με το τέλος των επιδοτήσεων και με την παγκοσμιοποίηση να φέρνει όχι μόνο φτηνότερα προϊόντα αλλά και κρίση και φτώχεια, η Ελλάδα κάτι πρέπει να κάνει. Δεν κάνει. ΄Η, μάλλον, κάνει κάτι: αποσύρεται διαρκώς από την παραγωγή, από τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα, και στρέφεται στις υπηρεσίες.

Αλλά ποιες υπηρεσίες; Πού μπορεί να δουλέψει ο νέος που μπαίνει στην αγορά εργασίας; Μια ματιά στις βάσεις των Πανελλαδικών δίνει την πρώτη απάντηση: στις δημόσιες υπηρεσίες… Οι σχολές που προσφέρουν σίγουρο διορισμό είναι οι πιο περιζήτητες. Διορισμός, λοιπόν, αφενός. Και ειλωτοποίηση με συμβάσεις μερικής απασχόλησης στις υπηρεσίες του ιδιωτικού τομέα, αφετέρου – και μάλιστα σε συνθήκες κρίσης. Τα παιδιά των αγροτών, των βιομηχανικών εργατών, των τεχνιτών, κυνηγούν ό, τι προσφέρεται υλικά, ό, τι προβάλλεται ως μοντέλο ζωής: μια δουλειά πίσω από ένα γκισέ, ένα γραφείο. Κοπάδια υπαλλήλων white collar, ο ένας να πουλάει υπηρεσίες στον άλλο: δάνεια, κινητά, γκάτζετ, ασφάλειες.

Η κρίση όμως μάς έδειξε ότι οι υπηρεσίες είναι οι πρώτες που πλήττονται και οι πρώτες που κόβουν θέσεις εργασίας. Ο τουρισμός είναι ο πρώτος μεγάλος χαμένος: λιγότεροι οι ξένοι, φοβισμένοι οικονομικά και σφιχτοί οι Ελληνες. Η κάμψη του τουρισμού, εμφανής σε όλα τα θέρετρα, θα μετακυλιστεί στους συνδεόμενους κλάδους, θα αφήσει φτωχότερους και αμήχανους τους πληθυσμούς που επένδυσαν όλο το δυναμικό τους στο επιφανειακά εύκολο κέρδος του τουρισμού, εγκαταλείποντας άλλες ασχολίες, οικοπεδοποιώντας τη γη, ξεπατώνοντας αμπέλια και ελαιώνες.

Σε αυτό το σταυροδρόμι της πολύμορφης κρίσης, πολύμορφη και επινοητική και καινοτόμος πρέπει να είναι η σκέψη μας και η αντίδρασή μας. Η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών, η καινοτομική μεταποίηση, η ανάδειξη των διακεκριμένων και ποιοτικών προϊόντων, η εμψύχωση της περιφέρειας, ο προσανατολισμός της νεολαίας προς την παραγωγή, τη δημιουργία και την επιχειρηματικότητα, τα ζωντανά κοινωνκά δίκτυα, αυτά πρέπει να είναι οι απαντήσεις της κοινωνίας. Αυτά είναι πολιτική. Και αυτή την πολιτική δεν την αγγίζει κανένα κομματικό επιτελείο.