Επανεκκίνηση εν κινήσει

Το σαββατοκύριακο σφραγίστηκε πολιτικά από την ομιλία του πρωθυπουργού και του αντιπροέδρου της κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη, σύμφωνα με την ανά Σεπτέμβριο παράδοση προγραμματικών εξαγγελιών. Η αναμενόμενη προγραμματική ομιλία του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, το ερχόμενο Σάββατο, θα ολοκληρώσει αυτή την ενιαύσια τελετή.

Κάθε τέτοιος Σεπτέμβριος έχει τη σημασία του, αλλά ο φετινός ξεχωρίζει: με τις ευρωεκλογές ακόμη νωπές, το πολιτικό περιβάλλον εξακολουθεί να είναι φορτισμένο και αβέβαιο. Η χώρα βρίσκεται για περισσότερα από τέσσερα χρόνια σε ιστορική καμπή, κατά την οποία οι πολίτες έχουν υποφέρει τις συνέπειες της πτώχευσης, βιωμένες όχι μόνο ως οικονομική υποβάθμιση, αλλά πολύ περισσότερο ως ανασφάλεια, αβεβαιότητα, αδυναμία κατά τον σχεδιασμό του βίου.

Η περιρρέουσα και αυξανόμενη διεθνής αβεβαιότητα εξηγεί ώς ένα βαθμό τα εγχώρια βάσανα, αλλά ουδόλως παρηγορεί, αντιθέτως επιτείνει την αγωνία. Ασφαλώς η Ελλάδα δεν μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά τη συνολική ευρωπαϊκή πολιτική, πόσω μάλλον το γεωπολιτικό ντόμινο στη Μαύρη Θαλασσα ή τη Μέση Ανατολή. Αυτό που μπορεί να γίνει είναι η όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη διευθέτηση των εγχώριων δομικών δυσλειτουργιών. Η ανασυγκρότηση και ο επανασχεδιασμός του παραγωγικού ιστού, η αναζωογόνηση της δημοκρατίας και του κράτους, η ανάκτηση μιας συλλογικής διάνοιας με την αναγκαία συνοχή. Προ πάντων η ανάκτηση της συλλογικής αυτοπεποίθησης, η οποία τόσο καίρια έχει τρωθεί. Αυτό κυρίως.

Αν θα έπρεπε να περιγράψουμε με μια λέξη την παρούσα κατάσταση των Ελλήνων, θα λέγαμε: ορφάνια. Μοναξιά, σύγχυση, απώλεια σκοπού και μέσων, ζάλη. Ορφάνια. Οχι μόνο χωρίς ηγεσία, που είναι το προφανές, αλλά χωρίς πλαίσιο, χωρίς σκελετό, χωρίς οδηγά σημεία. Το σοκ της κρίσης και η συνεχιζόμενη και αυξανόμενη δυσπραγία έχουν αφήσει βαθιά σημάδια στο σώμα της κοινωνίας. Η απώλεια της πίστης στις ατομικές και συλλογικές δυνάμεις διαμορφώνει μια στάση αδράνειας, με την ελάχιστη δυνατή ενεργητικότητα, με εσωστρέφεια, αν όχι με πικρία, με δυσπιστία για τις όποιες δυνατότητες αντίδρασης. Από την τέτοια εσωτερίκευση της αδράνειας και της καθολικής άμυνας, ως έκφραση αυτοσυντήρησης, πηγάζει και η αυξανόμενη δυσπιστία προς τις πολιτικές δυνατότητες υπέρβασης της κρίσης, η απόσυρση από την πολιτική και από τη δημόσια σφαίρα. Η μείωση της προσέλευσης εκλογέων στις κάλπες του 2014 ήταν ενδεικτική.

Ακόμη όμως κι αν παραβλέψουμε την αυξανόμενη εκλογική αποχή, ως πρόσκαιρη, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το μούδιασμα που διακατέχει το κοινωνικό σώμα· ένα είδος παράλυσης. Πρόκειται για το πιο φανερό σύμπτωμα του αισθήματος ορφάνιας που προαναφέραμε.

Οποιαδήποτε πολιτική πρόταση, οποιοδήποτε πολιτικό σχέδιο και πρόγραμμα, που φιλοδοξούν να τεθούν ενώπιον του λαού και να ηγεμονεύσουν, πρέπει να λάβουν υπ’ όψιν τους αυτό το συλλογικό αίσθημα και τα συμπτώματά του. Μόνο εντοπίζοντας τις εστίες, μόνο αίροντας τις γενεσιουργούς αιτίες, μόνο απαντώντας ολοκληρωμένα και συνολικά, μόνο τότε ένα πολιτικό πρόγραμμα θα είναι σε θέση να μεταδώσει τις αλήθειες του και τις προτάσεις του. Και μόνο εφόσον μπορέσει να εμπνεύσει πίστη στον πολίτη, πίστη στον εαυτό και στους άλλους.

Πρόκειται ουσιαστικά για ένα είδος επανεκκίνησης εν κινήσει. Διότι φυσικά ουδέποτε σταματά η ζωή, ακόμη κι όταν φαίνεται παγωμένη· και διότι ένας λαός δεν ορφανεύει από πατέρα, αλλά από τη συνείδηση του εαυτού του και των ιστορικών δυνατοτήτων.

Ο Σεπτέμβρης, μεταβατικός και ερεθιστικός για ανασύνταξη καθώς είναι, ας γίνει αφετηρία.

Κύπρος: γεωπολιτικά παίγνια και ιστορική μοίρα

Η λεωφόρος Μακαρίου, ο πιο εμπορικός δρόμος της Λευκωσίας, μια μίνι Φίφθ Αβενιου του Νότου, ας πούμε, το βράδυ είναι σκοτεινή, κανένα φως δεν εκπέμπεται από τις άδειες βιτρίνες. Τη μέρα είναι θλιβερή. Σαν την αθηναϊκή οδό Σταδίου, καθρεφτίζει το πληγωμένο σώμα της κυπριακής οικονομίας. Πίσω από τα αλλεπάλληλα συγχαρητήρια της Ευρώπης για την πρόοδο του μνημονίου, βρίσκονται χιλιάδες κουρεμένοι πολίτες και επιχειρηματίες, που αδυνατούν να εξυπηρετήσουν τα δάνειά τους και να λειτουργήσουν τις επιχειρήσεις τους. Κι αυτό σε μια χώρα όπου το ιδιωτικό χρέος ήταν πολύ υψηλό, ήδη από τα χρόνια της ανοικοδόμησης μετά την εισβολή του ’74. Σήμερα το ιδιωτικό χρέος είναι περίπου στο 300% του ΑΕΠ ― πανευρωπαϊκό ρεκόρ.

Πίσω από τα κλειστά μαγαζιά με τις πινακίδες «Πωλείται αέρας», βρίσκεται και ένας άλλος ζοφερός δείκτης, η ανεργία. Η Κύπρος δεν είχε ανεργία· το 3-4% προ κρίσης κατέγραφε απλώς τους μετακινούμενους από δουλειά σε δουλειά. Σήμερα πλησιάζει το 18% ― ίσως είναι η ταχύτερη μεταβολή εντός της Ε.Ε.

Σε αυτό το περιβάλλον οικονομικής και κοινωνικής αβεβαιότητας προστίθεται η πολιτική-εθνική αβεβαιότητα. Στα λόμπι των ξενοδοχείων συναντάς πολύ λιγότερους επιχειρηματίες, Ανατολικοευρωπαϊους και Αραβες. Υποκαθίστανται από τεχνοκράτες διπλωματικών αποστολών και sherpas, ανιχνευτές διαθέσεων, διαπραγματευτές: μαζί με το bail in και το Μνημόνιο κατέφθασε η Λύσις του Κυπριακού. Εσπευσμένα, εξπρές, συνοπτικά, πιεστικά, πακεταρισμένη βεβιασμένα με τους υποθαλάσσιους υδρογονάνθρακες, την επαύριον του κουρέματος άρχισε η διαπραγμάτευση του Κυπριακού.

Δέκα χρόνια από το δημοψήφισμα απόρριψης του Σχεδίου Ανάν, νεκρού πλέον υποτίθεται, και τρία χρόνια μετά το ναυάγιο των διμερών διαπραγματεύσεων Χριστόφια-Ταλάτ, το νέο σχέδιο λύσης, όπως προδιαγράφεται με δημιουργικές ασάφειες στην Κοινή Διακήρυξη Αναστασιάδη-Ερογλου, επαναφέρει υπό δυσμενέστερους όρους το «νεκρό» Σχέδιο Ανάν, καταργώντας ουσιαστικά την Κυπριακή Δημοκρατία και προοωθώντας ένα αμφιβόλου βιωσιμότητας μόρφωμα δύο συνιστώντων κυρίαρχων κρατών, δύο ιθαγενειών, και μιας αδύναμης ομοσπονδίας υπό την σκέπην των εγγυητριών δυνάμεων, βασικά της Τουρκίας. Πρόκειται για ένα μη βιώσιμο και λειτουργικό κρατικό μόρφωμα, ρατσιστικό και διχοτομικό, χωρίς ανάλογο στη διεθνή δικαιική και πολιτειακή εμπειρία, που παραβιάζει κατάφωρα το ευρωπαϊκό κεκτημένο σε μια χώρα-μέλος της Ε.Ε. Αναλογίες μπορούν να βρεθούν μόνο σε αποτυχημένα κράτη ή junk states, συγκαλυμμένα προτεκτοράτα.

Το γεωπολιτικό περιβάλλον έχει αλλάξει άρδην στην ΝΑ Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Είναι προφανές ότι ο απώτερος γεωπολιτικός στόχος είναι η στρατηγική επανασύνδεση Τουρκίας και Ισραήλ, μέσω του ενεργειακού δικτύου, και με σκαλοπάτι-μαξιλάρι την Κύπρο. Τον στόχο φαίνεται να επιδιώκουν ζωηρά οι ΗΠΑ, με την υποστηριστική ανοχή των Βρυξελλών. Σε αυτό το περίπλοκο ρευστό περιβάλλον, Κύπρος και Ελλάδα, λόγω επιτήρησης και οικονομικής δυσπραγίας, δεν διαθέτουν προς στιγμήν το απαραίτητο πολιτικό κεφάλαιο για να διαπραγματευτούν λυσιτελώς. Χρειάζεται χρόνος. Ενδεχόμενη εμπλοκή σε οριστικές λύσεις υπό δυσμενείς όρους, χωρίς δυνατότητες άμεσης απεμπλοκής, μπορεί να αποβεί μοιραία, με ιστορικές συνέπειες για την ακεραιότητα και τη γεωπολιτική σημασία των δύο ελληνικών κρατών. Και οι υδρογονάνθρακες, που προβάλλονται τώρα από τις κυβερνήσεις Αθηνών και Λευκωσίας, ως ελπίδες για μελλοντική ανάκαμψη, μπορεί να αποβούν γεωπολιτική κατάρα, όπως εύστοχα έχουν περιγράψει το ζήτημα οι Ισραηλινοί. Αλλά όπως δείχνει και η χθεσινή αποχώρηση του ΔΗΚΟ από την κυβέρνηση Αναστασιάδη, όλα είναι ανοιχτά, σε Κύπρο και Ελλάδα.

Ταυτότητες ανθρώπων στη Μεγάλη Υφεση

Εχουμε κουραστεί να μετράμε απώλειες. Τέσσερα χρόνια τώρα. Απώλειες υλικές, κοινωνικές, πολιτικές. Η ύστατη και ίσως σημαντικότερη απώλεια με την οποία απειλούμαστε είναι η απώλεια ταυτότητας. Οχι ότι θα τη χάσουμε και θα είμαστε το τίποτε, αλλά υπό την έννοια ότι τα σοκ των μεταβολών ήταν και είναι τόσο πολλά, οι μετασχηματισμοί τόσο απότομοι και βίαι οι, που δεν ξέρουμε πια πού στεκόμαστε, πού πατάμε, ποιοι είμαστε μέσα στη δίνη.

Από τις πρώτες μέρες της αναγγελίας της χρεοκοπίας και της επιβολής των μνημονίων οι Ελληνες βίωσαν μια καταιγίδα δημοσιότητας, σχετική με τον χαρακτήρα τους, με αυτή την συχνά ισοπεδωτική γενίκευση που αφορά τον εθνικό χαρακτήρα, τα χαρακτηριστικά ενός εθνικού συνόλου. Τα εντυπωσιοθηρικά ιδίως μήντια της Βορείου Ευρωπης ανέσυραν πλήθος στερεοτύπων για τον συνοπτικό ανθρωπότυπο του πονηρού, οκνηρού, απείθαρχου, ηδονιστή Ελληνα. Από κοντά, και εγχώριοι θυμόσοφοι.

Το παράδοξο είναι ότι πολλοί Ελληνες συμμερίζονται αυτή την στερεοτυπική περιγραφή τους, για διάφορους λόγους: ίσως επειδή ενσωματώνουν μια ραγιάδικη στάση ζωής, ισχυρό κατάλοιπο υποτελούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας· ίσως επειδή βαυκαλίζονται ότι με την πονηριά ξεγελούν τον κουτόφραγκο· ίσως επειδή νιώθουν διαρκώς σύμπλεγμα κατωτερότητας έναντι ενός εξιδανικευμένου, μυθικού Ευρωπαίου ανθρώπου. Πολλά ίσως. Και μια βεβαιότητα: η πλημμύρα και η ένταση της προπαγάνδας για τον ένοχο Ελληνα ήταν τέτοιες που ακόμη και οι μη στερεοτυπικά κομπλεξικοί λύγισαν, υπέκυψαν, έφτασαν ώς τις εσχατιές της μειονεξίας, της αυτοενοχοποίησης, της αυτοϋποτίμησης· εντέλει της αποπροσωποίησης. Με αυτή την έννοια μιλάμε για απώλεια, για ράγισμα ταυτότητας.

Στο ζενίθ της κρίσης, μετά τέσσερα σχεδόν χρόνια αβεβαιότητας και πόνων, μετά αλλεπάλληλες απώλειες, μέγα πλήθος Ελλήνων στέκεται βουβό, μουδιασμένο, με παγωμένη την ψυχή και το μυαλό. Δεν είναι ακριβώς ήττα, αλλά είναι ασφαλώς μια ορισμένη ηττοπάθεια. Εχουν δοθεί μάχες, αλλά όλες σχεδόν έχουν χαθεί στο συλλογικό πεδίο. Ολες οι μάχες ήταν αμυντικές και όλες ήταν στατικές, σε χαρακώματα και απηρχαιωμένες γραμμές Μαζινό. Εδώ και καιρό πια, ο αγώνας μεταφέρθηκε στο ατομικό πεδίο, στο πεδίο της επιβίωσης, με κυρίαρχες τις πρωταρχικές ενορμήσεις, το ένστικτο αυτοσυντήρησης.

Και στα δύο πεδία, συλλογικό και ατομικό, επικρατούν ο φόβος, η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα, η σύγχυση, η έλλειψη αυτοπεποίθησης, η απαισιοδοξία. Αλλά και η οργή, το μίσος, η μνησικακία, η μοχθηρία. Στο συλλογικό πεδίο αυτά τα αισθήματα, αυτές οι στάσεις, εκφράζονται με διασταυρούμενα πυρά ασυνεννοησίας, με ιδεοληπτικές καθηλώσεις ασύμπτωτες, με πηχτή κακία, με διαρκώς εντεινόμενη δυσπιστία προς το κράτος, τους θεσμούς, το πολιτικό σύστημα. Με έναν διχασμό να σιγοβράζει· διχασμό ωστόσο που δεν έχει σαφείς πόλους, με διακριτά ιδεολογικά περιγράμματα. Η πολλαπλώς και ατυπικά εκδηλούμενη σύγκρουση δεν μορφοποιείται ακόμη πολιτικά, πλην όμως μπορούμε να διακρίνουμε ευκρινώς πλέον το υλικό της υπόστρωμα: την αναδιανομή πλούτου και τον ανασχηματισμό τάξεων.

Η πολύμορφη μεσαία τάξη, με τις ποικίλες διαστρωματώσεις στο εσωτερικό της, οικονομικές, ιδεολογικές, ανθρωπολογικές, καθώς διαρρυγνύεται βιαίως από την κρίση, σκορπίζεται στα θραύσματά της και σκορπίζει μαζικά δυσφορία, ανοικειότητα, αποξένωση, φόβο. Στο μέτρο που, τις τελευταίες αρκετές δεκαετίες, η μεσαία τάξη καθόριζε τη συλλογική ψυχή και τη γενική διάνοια, η παρούσα θραύση της καθορίζει το νέο habitus: ένα παγωμένο ρευστό φόβου, καχυποψίας, έχθρας. Αυτά τα υλικά είναι τα πρωτεύοντα περιεχόμενα μες στην υδραργυρική ταυτότητα των ανθρώπων της κρίσης. Και αυτά τα ψυχοτοξικά υλικά οδηγούν στην αδράνεια, το μούδιασμα, το πάγωμα του νου· σε μια δομική απαισιοδοξία, ότι όλα μπορούν να πάνε και χειρότερα, σε μια ενδιάθετη ηττοπάθεια και μοιρολατρία, ότι ο άνθρωπος δεν είναι κύριος της μοίρας του, ανώτερες δυνάμεις την ορίζουν.

Από τη μια, η τρόικα, οι δανειστές, οι ξένοι: το έξω κακό. Από την άλλη, οι ανάξιοι ή αδύναμοι κυβερνήτες, το πολιτικό σύστημα, το ριζικό της φυλής: το έσω κακό. Η οψέποτε σωτηρία δεν θα έρθει από έξω ή από έσω, αλλά εκ των άνω, μ’ ένα θαύμα, έναν Μεσσία. Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε.

Η ανάγνωσή μας είναι ασφαλώς μερική και στατική· οι άνθρωποι και οι κοινωνίες κινούνται δυναμικά και μη γραμμικά. Ο,τι διαβλέπουμε σήμερα ως ηττοπάθεια, αύριο ίσως αναδυθεί ως αναγεννητική ορμή. Αλλά ας δούμε τουλάχιστον πώς είμαστε, ποιοι είμαστε, εδώ και τώρα.

εικ.: José Antonio Muñoz

Αναζητώντας το τέλος

Eως αργά χθες το βράδυ, όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, το Eurogroup δεν είχε ανακοινώσει την απόφασή του για την πορεία του ελληνικού χρέους. Δυόμισι χρόνια μετά την πρώτη επιχείρηση διάσωσης, που υποσχόταν ότι θα επέλυε διά μιας την κρίση χρέους, η Ελλάδα παραμένει βυθισμένη στην αβεβαιότητα, πολύ χειρότερα από ποτέ. Διότι το θέμα πια δεν είναι αν θα λάβουμε την ήδη πολυκαθυστερημένη δόση του δεύτερου πακέτου διάσωσης, αλλά αν θα τερματιστεί το αφόρητο καθεστώς αβεβαιότητας και ομηρίας, που έχει παραλύσει την οικονομία και πληγώνει διαρκώς την κοινωνία.

Δυστυχώς δικαιώνονται όσοι από την αρχή εκτιμούσαν ότι το πρόβλημα δεν είναι μόνο ελληνικό, ότι η κρίση χρέους αφορούσε και άλλους «αμαρτωλούς», εκτός της Ελλάδος, και ότι μια βασική πηγή του προβλήματος εντοπιζόταν στην αρχιτεκτονική του κοινού νομίσματος και στις ασυμμετρίες εντός της Ευρωζώνης. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 όχι μόνο κατέδειξε τις δομικές αδυναμίες της Ευρωζώνης, αλλά τώρα πλέον δοκιμάζει τις αντοχές των δημοκρατικών κρατών και καταστρέφει τις κοινωνίες.

Στη δική μας περίπτωση η κρίση ξέσπασε πρώτη και σφοδρότερη. Με την εκ των υστέρων γνώση μπορούμε να διακρίνουμε ότι όλα σχεδόν έγιναν λάθος εξ υπαρχής. Η ελληνική ηγεσία αιφνιδιάστηκε και παρέλυσε· δεν επεξεργάστηκε καμία δική της πρόταση για έξοδο από την κρίση· παραδόθηκε στους χειρισμούς των απρόθυμων εταίρων – δανειστών. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, υπό την καθοδήγηση της Γερμανίας, δεν μπόρεσε επίσης να δώσει δραστική λύση· δεν θέλησε να αναγνωρίσει το βάθος και την έκταση του προβλήματος, προτίμησε να δίνει προσωρινές λύσεις και μετέθεσε τα δύσκολα για αργότερα.

Με γερμανική πρωτοβουλία κυρίως, αλλά όχι μόνον, αυτή η αναβλητικότητα μεταμφιέστηκε σε ρητορική περί αρετής και αμαρτίας, και πήρε ανθελληνική και αντιμεσογειακή χροιά. Η ρητορική μεταμφίεση του προβλήματος πλήγωσε περαιτέρω την Ελλάδα, διότι εσωτερικεύτηκε σε μεγάλο βαθμό, θόλωσε την κρίση του λαού και τον διαίρεσε ψυχικά. Εχει πλήξει επίσης και την Ευρώπη πολιτικά, στην ίδια την ουσία της: την ένωση ελεύθερων κρατών. Η κρίση και η ατελέσφορη διαχείρισή της έδειξε την Ευρώπη άνιση, ασύμμετρη, τιμωρητική, δύσκαμπτη, έτοιμη να προσφύγει σε εθνοτικά στερεότυπα και λόγια μίσους.

Αποτύχαμε να προσεγγίσουμε, όταν ακόμη μπορούσαμε, μια λύση ριζική και βιώσιμη, δηλαδή μια λύση προς όφελος και της Ελλάδας και της Ευρώπης. Αυτή η αποτυχία κλονίζει την ενωμένη Ευρώπη και καταστρέφει την Ελλάδα.

Αλλά εμάς τώρα μας ενδιαφέρει πρωτίστως να σταματήσει αυτή η κατρακύλα στη φτώχεια και την αστάθεια. Τώρα ζητάμε απελπισμένα όχι τη δόση, αλλά ένα τέλος: τέλος στην κατρακύλα, την αβεβαιότητα, την αστάθεια. Οποιοδήποτε τέλος θα είναι καλύτερο από αυτό το μαρτύριο των αναβολών και της βύθισης· διότι στο τέλος βρίσκεται τουλάχιστον μια αρχή.

Η πρόκληση των εκλογών

Τις επικείμενες εκλογές ―αν και χωρίς καθορισμένη ημερομηνία ακόμη― τις περιμέναμε για να εκτονώσουν την πολιτική ένταση και να ανανεώσουν την νομιμοποίηση προς τα πολιτικά κόμματα. Θα συμβεί και αυτό. Συγχρόνως όμως βλέπουμε ότι οι εκλογές εντείνουν την αγωνία, στο μέτρο που διαπιστώνεται το μέγεθος του αδιεξόδου: καμία κυβέρνηση μόνη της, ακόμη και με αυτοδυναμία, χωρίς τη συμπαράσταση ή την ανοχή του λαού, δεν θα κατάφερνε να λύσει το ελληνικό πρόβλημα. Πολύ περισσότερο που κανένα κόμμα δεν πρόκειται να κερδίσει αυτοδυναμία. Κατά το πιθανότερο εκλογικό σενάριο, τα δύο πρώτα κόμματα αθροιζόμενα θα συγκεντρώσουν πλειοψηφία εδρών, ώστε να καταστεί δυνατή μια κυβέρνηση συνασπισμού.

Την ήδη μεγάλη αβεβαιότητα και σύγχυση επιτείνουν οι διαδοχικές εκφοβιστικές ή εκβιαστικές, πάντως πιεστικές, δηλώσεις των ξένων ηγετών που αναμιγνύονται αρμοδίως στην ελληνική κρίση: Προφητεύουν αυτοεκπληρωτικά την έξοδο/αποβολή της Ελλάδας από το ευρώ, υποδεικνύουν τον χρόνο διεξαγωγής ή την αναβολή των εκλογών, υποδεικνύουν το εκλογικό αποτέλεσμα, αποδίδουν γενικευμένους εθνοψυχογραφικούς χαρακτήρες στον ελληνικό λαό. Η κ. Λαγκάρντ ή ο κ. Σόιμπλε υποστηρίζουν θεμιτά τα συμφέροντα τους και τις πολιτικές τους επιλογές· το ζήτημα είναι: Μπορούν οι Ελληνες να επιζήσουν εφαρμόζοντας τις πολιτικές επιλογές των Λαγκάρντ και Σόιμπλε στον κλονισμένο οίκο τους; Δυσκολεύονται αφάνταστα. Διότι η κρίση δεν είναι εγχώρια αυτοπάθεια, αφενός, και διότι η συνιστώμενη θεραπεία της τρόικας (χωρίς καμία άλλη εναλλακτική) δεν φαίνεται να αποδίδει τα επαγγελόμενα.

Τι απομένει στους Ελληνες; Οι εκλογές είναι ένα αναγκαίο στάδιο, τουλάχιστον για να καταγραφεί η λαϊκή βούληση ως προς τις υπάρχουσες πολιτικές προτάσεις, όποια κι αν είναι αυτή η βούληση: αντινομική, κερματισμένη, οργισμένη, απεγνωσμένη. Για να ανατροφοδοτηθεί εμπράκτως μια βασική λειτουργία της δημοκρατίας. Μέχρι εδώ. Οι εκλογές δεν μπορούν, μόνες αυτές, να δώσουν τη μεγάλη λύση, να προσφέρουν την πολιτική-κοινωνική ζωτικότητα που απαιτείται κατεπειγόντως, για να αποτραπεί η κατάρρευση και να ιχνογραφηθεί ένα σχέδιο ανασυγκρότησης. Εντούτοις η εκλογική διαδικασία, έτσι όπως τη διαισθανόμαστε τώρα, μπορεί να λειτουργήσει προωθητικά και υπερβατικά, ανεξαρτήτως ή και εξαιτίας του εκλογικού σκορ: να συνειδητοποιήσει δηλαδή το νυν αλαφιασμένο πλήθος ότι ο νέος σκληρός κόσμος απαιτεί νέα εργαλεία, νέα νοήματα, νέες συλλογικότητες και συμμαχίες, νέες μορφές οργάνωσης του πολιτικού και του κοινωνικού.

Ο πιθανός κερματισμός του μετεκλογικού τοπίου δεν οδηγεί αφεύκτως στην ακυβερνησία. Η ιστορική ανάγκη θα καλέσει τους πάντες να αναλάβουν τις ευθύνες τους, υποκείμενους και υπερκείμενους· όλοι θα κληθούν να κυβερνήσουν κατά κάποιον τρόπο, και όλοι θα κριθούν κατά την προσφορά τους και τη δυνατότητά τους να συγκλίνουν προγραμματικά και πρακτικά πάνω στο αμείλικτο πραγματικό. Η ιστορία δεν τελειώνει, θα επανέρχεται με προκλήσεις και προσκλήσεις διαρκώς, επώδυνα.

Μετά την καταστροφή, η αναγέννηση

Οπως και να παρουσιαστούν στον ελληνικό λαό τα αποτελέσματα του νέου Μνημονίου, η πραγματικότητα δεν αλλάζει: η χώρα έχει εισέλθει σε νέα ιστορική φάση, κατά την οποία η οικονομική υποδούλωση στους δανειστές συνεπιφέρει, εκτός από πολιτικές εξαρτήσεις, πτώση του βιοτικού επιπέδου και συρρίκνωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Οσα κερδήθηκαν μετά την εθνική καταστροφή του 1974 χάνονται, τα περισσότερα, με την παρούσα, άλλης τάξεως, καταστροφή. Με μια ουσιώδη διαφορά: η απώλεια τότε ήταν οριστική και πικρή μεν, πεπερασμένη και συγκεκριμένη δε. Η εθνική τραγωδία της Κύπρου έφερε την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος και τη διάλυση του κράτους του. Ωστόσο, η πτώση άνοιγε μια νέα περίοδο, κατά την οποία μόνο τα καλύτερα μπορούσε να προσδοκά κανείς. Και συνέβησαν πολλά καλύτερα. Ο ελληνικός λαός ξεδίπλωσε τις δυνάμεις του, αξιοποίησε γεωπολιτικές και ιστορικές ευκαιρίες, στερέωσε δημοκρατικό κράτος και κοινωνία ευημερίας. Διήρκεσε ένα τρίτο του αιώνος.

Κατά αντιδιαστολή, σήμερα η πτώση, αφενός, βρίσκεται εν εξελίξει· άρχισε στο τέλος του 2009, αρχές του 2010, και δύο χρόνια αργότερα συνεχίζεται και βαθαίνει ακόμη. Δεν έχουμε πιάσει πάτο. Αφετέρου, πρόκειται για μια καταστροφή πολύμορφη, βαθιά, με ποικίλες προεκτάσεις, πέραν της οικονομικής αφετηρίας: κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές, ψυχικές. Δεν είναι εύκολο να εντοπίσεις εξωτερικό εχθρό: Είναι οι Γερμανοί; Η Ευρωπαϊκή Ενωση; Το ΔΝΤ; ΄Η μήπως η ίδια η διάρθρωση της Ευρωζώνης και η διεθνής οικονομική κρίση; Ακόμη πιο δύσκολο είναι να εντοπίσεις εσωτερικούς εχθρούς, προδότες και επίορκους – δεν είναι το ίδιο με τους χουντικούς που κατέλυσαν τη δημοκρατία και ξεπούλησαν την Κύπρο.

Η οικονομική δυσπραγία υποβαθμίζει βίαια το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων, αλλά το χειρότερο είναι η αδυναμία κατανόησης και η αβεβαιότητα: δεν μπορούν να κατανοήσουν πώς έφτασαν ώς εδώ, δεν γνωρίζουν πότε θα σταματήσει ο κατήφορος και, κυρίως, πώς θα ανακάμψουν. Αυτή η αδυναμία κατανόησης και η απώλεια αίσθησης του χρόνου είναι ο χειρότερος εχθρός: οι Ελληνες σήμερα ζουν σε μια χρονοδίνη που τους ρουφάει διαρκώς προς τα κάτω, προς το σκοτάδι. Αυτή η διαρκής πτώση παραλύει τον νου και παγώνει την ψυχή. Ως εκ τούτου οι Ελληνες αδυνατούν να μετρήσουν τις δυνάμεις τους, τις πολλές και αναξιοποίητες, που ασφαλώς υπάρχουν και που με αυτές ακριβώς θα αναδυθούν από την κρίση. Και αδυνατούν επίσης να ενεργοποιήσουν πλήρως τις δυνάμεις προφύλαξης από το σοκ, τις οποίες ασφαλώς εν αφθονία διαθέτουν.

Παγωμένοι, ζαρωμένοι, ακίνητοι, οι Ελληνες παρακολουθούν ένα πολιτικό σύστημα απαξιωμένο και θρυμματισμένο να διαπραγματεύεται εν πανικώ τις ιστορικές τύχες παρουσών και μελλουσών γενεών. Δεν πιστεύουν τίποτε απ’ όσα ακούνε, παρότι διακαώς θα ήθελαν να πιστέψουν και να ελπίσουν. Δυστυχώς, δεν πιστεύουν ούτε στους εαυτούς τους, στις αναγεννητικές τους δυνάμεις. Προς το παρόν. Διότι μετά κάθε καταστροφή, από το ’22 ώς το ’74, ακολούθησε μια ορισμένη αναγέννηση.

Πϊσω από κάθε ακρωτήρι ξεπροβάλλει ένα άλλο

Ο ήλιος καταυγάζει τον Σαρωνικό, την Αττική, την πόλη των Αθηνών. Καταυγάζει ψυχές και αλλάζει διάθεση. Καθώς υποδεχόμαστε το 2012, νιώθουμε ότι τίποτε δεν είναι ίδιο πια, ίδιο με ό,τι γνωρίζαμε· η χρονιά που τέλειωσε μάς κατέπληξε, μας πόνεσε, μας φόβισε, τόσο που να περιμένουμε τα πάντα, ακόμη και χειρότερα.
Θα είναι δύσκολο το ’12, αλλά θα αρχίσει να φαίνεται πια το τέλος· το τέλος της καθόδου. Δηλαδή, το τέλος της αβεβαιότητας: αυτή είναι η πιο επώδυνη, αυτή μουδιάζει τις ψυχές και τα μυαλά. Η πρόσκρουση στον πάτο θα είναι ανακουφιστική, διότι θα σημάνει το τέλος των ψευδαισθήσεων σωτηρίας εξ ουρανού, θα τερματίσει το φόβο και την απόγνωση. Σημαίνει γείωση στο χώμα και τη στάχτη. Θα σημάνει επανέναρξη.

Βαθιά μέσα μας πεταρίζει μια πίστη καταγόμενη από το Tikkun olan της Καμπάλα: εκεί στα σκοτάδια του πάτου, ξαναβρίσκουμε τον βαθύ χρόνο, τον χρόνο πριν από τον χρόνο, πριν από την πτώση, και μαζί μάς αποκαλύπτεται η δυνατότητα αποκαταστάσης, η δυνατότητα να αποκαταστήσουμε τον ραγισμένο κόσμο μας, να τον επαναφέρουμε καινούργιο· εκεί στα σκοτάδια του βυθού, απόκειται η τρομερή δυνατότητα της ανακαίνισης. Οχι αναπαλαίωση, όχι αναστήλωση ερειπίων, αλλά ανακαίνιση μέσα από την καταστροφή.

Αυγή.
Ο ήλιος βάφει μαγικά τον ουρανό πάνω απ’ την Καστέλα. Παραβάλλω αυτό το πυρετώδες ηλιοβασίλεμα με την ζωγραφική «Αυγή» που μου ‘στειλε ο Μποκόρος για ευχή. Ηλιόβγαλμα και ηλιοβασίλεμα υποστασιώνονται στα μάτια μας με ίδια χρώματα, ίδιες φόρμες, ίδια φευγαλέα δυναμική, ίδιο κέντρισμα να στοχαστείς το χρόνο: στο τέλος η αρχή. Κύκλος.

Η κρίση φέρνει στον νου τον κυκλικό χρόνο των προνεωτερικών ανθρώπων, τέτοιων που ζουν ακόμη, τέτοιων που ήταν οι γονείς και οι παππούδες μας. Τη χρειαζόμαστε αυτή την κρίση για να αποτινάξουμε την τυραννία του γραμμικού χρόνου, του αυθάδους διανύσματος της διαρκούς προοόδου, της αλαζονικής συσσώρευσης. Η απόγνωση της κρίσης μάς προσφέρει μια βαθύτερη επίγνωση του χρόνου: ο χρόνος σπαταλιέται, όταν δεν τον ζεις απόλυτα και μοναδικά, με ό,τι έχεις, όπως είσαι· μόνο έτσι, αλλιώς, η ζωή κλειδώνει σε βρόχους, κάνει λούπες, ξοδεύεται και καίγεται.

Κατά τα λοιπά, οι άνθρωποι:
Μπαινοβγαίνω σε ηλικίες, κλέβοντας ομιλίες και σημάδια εφήβων, είκοσι-κάτι, τριάντα-φεύγα, μεσηλίκων, ηλικιωμένων. Σε καφενεία, τραπεζώματα, ραδιοθαλάμους, σε φυσαλίδες σοσιαλμηντιακές και σωματικές προσκρούσεις, όλοι μου μεταγγίζουν δύναμη και πίστη στη ζωή. Σκέφτομαι ότι αυτό το κεφάλαιο είναι αφάγωτο, οι άνθρωποι: απρόβλεπτοι, ανόμοιοι, πληγωμένοι, σκόρπιοι, παρ’ όλ’ αυτά ακατάβλητοι, πομποί αισθημάτων και ζωτικότητας.

«Θα σταθούμε όρθιοι, ρε!» μου σφίγγει ζωηρά το χέρι και με χτυπάει στον ώμο πολυπράγμων συνομήλικος στην οδό Ασκληπιού, κι ένας άλλος στη Σκουφά διασχίζει το οδόστρωμα με φιλάει στο κρύο μάγουλο και ψιθυρίζει εμπιστευτικά μες στη βουή «υγεία, αδελφέ, αγάπη, κι όλα θα ‘ρθουν…» Εγκαρδιωμένος μοιράζομαι κονιάκ και ρακές, ώσπου να σκοτεινιάσει καλά. Από κάθε πόρο της πόλης αναδύεται γνώση και καρτερία, και μια θέληση αμίλητη ακόμη, ωστόσο υπαρκτή, φουσκώνει στις φλέβες: Θα σταθούμε όρθιοι, δεν θα μας πάρει αποκάτω.

Ξυπνάω πριν την αυγή.
Είμαι στο πλοίο, ακτή Κονδύλη, Σαρωνικός, Κάβο Κολώνες, Κάβο Ντόρος ανταριασμένος, Τζιά, Γιούρα, κάτω δυτικά τα Θερμιά, ο κάβος της Σύρας, το μπουγάζι του Τσικνιά, το Φανάρι. Στο τέρμα του δρόμου, ο Αϊ-Λούκας των κεκοιμημένων, φλογίτσες δαρμένες από τον βοριά, και χαμομήλια την άνοιξη. Φλογίτσες. Φωτογραφίες από βαφτίσια με βιολιά στο νησί, φωτογραφίες από βαφτίσια με κλαρίνα στο βάλτο. Φλογίτσες.

Είμαι ξανά στο πλοίο. Χωρίς βιβλίο, χωρίς μουσική. Μόνο με κύμα μανιασμένο κι αρμύρα και τσιγάρο κλεισμένο μες στη φούχτα. (Δεκάξι, στο Ναϊάς Ι, πενήντα τρία, στο Ιθάκη, ίδιο ταξίδι, πάντα το ίδιο, από το ένα λιμάνι στο άλλο, πότε για ζωή και πότε για θάνατο.)

Πϊσω από κάθε ακρωτήρι ξεπροβάλλει ένα άλλο.

Ερήμην των υποκειμένων

Οι αυριανές αυτοδιοικητικές εκλογές λαμβάνουν χώρα σε μια ιστορική στιγμή για την Ελλάδα, σε ένα μεταίχμιο. Ο παλιός κόσμος ψυχορραγεί από καιρό, και θα συνεχίσει για πολύ ακόμη. Ταυτοχρόνως, ο νέος κόσμος δεν ξεπροβάλλει, κανείς δεν μπορεί να διακρίνει το πρόσωπό του. Ολοι αισθάνονται όμως ότι η νέα Ελλάδα θα είναι πολύ διαφορετική· οι αλλαγές θα είναι βαθιές, και θα συντελεστούν γρήγορα, πολύ πιο γρήγορα και δραματικά απ’ όσο μπορούμε να σκεφτούμε τώρα, γιατί τώρα σκεφτόμαστε ακόμη με παλιά δεδομένα, παλιούς όρους.