Ας ξανασκεφτούμε το Rethink

To σχέδιο ριζικής μεταμόρφωσης της Πανεπιστημίου και της Πατησίων έως την πλατεία Αιγύπτου, γνωστό υπό την ποπ ονομασία Rethink Athens, επικοινωνείται συστηματικά επί δύο χρόνια, ενώ πρόδρομες προτάσεις δημοσιεύονται από το 2010. Αξιοθαύμαστη επιμονή για ένα σχέδιο που φιλοδοξεί να αναπλάσει το πιο νευραλγικό τμήμα στο ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Το χρονικό ωρίμανσης του σχεδίου είναι κι αυτό λίγο-πολύ γνωστό και υπερεπικοινωνημένο. Αυτό που δεν συζητείται αρκετά είναι η πολιτική και συμβολική αξία τέτοιων επεμβάσεων. Δηλαδή, ποια είναι η σημασία της οδού Πανεπιστημίου; Οχι μόνο η συγκοινωνιακή-κυκλοφοριακή, που έχει κι αυτή μεγάλο βάρος, όχι μόνο η εμπορική, αλλά πρωτίστως και κυρίως η συμβολική, ιστορική και ζωτικά πολιτική αξία αυτού του πολεοδομικού άξονα που ενώνει την καρδιά του κράτους, το σύμπλεγμα Κοινοβουλίου, Προεδρικού και Πρωθυπουργικού μεγάρων, υπουργείων, με το διπλό ξέφωτο: με την κλασικιστική Αθηναϊκή Τριλογία στη μία πλευρά, Πανεπιστήμιο – Ακαδημία- Βιβλιοθήκη, πνευματικό πυρήνα του ελληνικού κράτους, και με το δικαστικό-τραπεζικό-εμπορικό σύμπλεγμα, από την άλλη πλευρά. Με λίγα λόγια: οποιαδήποτε χωροταξική-λειτουργική αλλαγή σε αυτό το τμήμα του ιστορικού κέντρου συνεπάγεται αλλαγή στον υλικό συμβολισμό του κράτους.

Ποιος αποφασίζει ότι θα μετασχηματιστούν η όψη, η δομή, η κυκλοφορία και η λειτουργία αυτού του συμβολικού πυκνώματος; Σε οποιαδήποτε λειτουργική δημοκρατία, η πρώτη απάντηση θα ήταν: η εκλεγμένη πολιτική ηγεσία, όλων των βαθμίδων, συνεπικουρούμενη από τους επιστημονικούς και τεχνολογικούς θεσμούς της χώρας, και υπό εκτενή και σε βάθος δημόσια διαβούλευση. Ο δημόσιος χώρος, πολύ περισσότερο ο συμβολικά έμφορτος και πυκνός δημόσιος χώρος, είναι αδιανόητο να γίνει αντικείμενο άλλης διαχείρισης. Η αλλαγή του, εφόσον κριθεί αναγκαία, απαιτεί πολιτική και επιστημονική συνεργασία και συναίνεση· δεν είναι δυνατόν να διεξάγεται με όρους κηποτεχνικού εξωραϊσμού και καλλωπισμού facades, και να προκαλούνται προς τούτο αυθαίρετοι διαγωνισμοί, που θα απαιτήσουν εν συνεχεία ποταμούς δημοσίου χρήματος.

Παρακολουθώ το σχέδιο μεταμόρφωσης της Πανεπιστημίου-Πατησίων από την αρχή. Εχω παρακολουθήσει επίσης το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου διαλόγου περί το σχέδιο, στο οποίο συμμετέχουν κυρίως πολεοδόμοι, χωροτάκτες, αρχιτέκτονες, πρώην υπουργοί Χωροταξίας ― όλοι σχεδόν έχουν αντιρρήσεις για τη μεθόδευση και τη σκοπιπόμητα του έργου. Προξενεί ωστόσο εντύπωση ότι από αυτό τον διάλογο απουσιάζουν οι ολοκληρωμένες και συνεκτικές παρεμβάσεις των πολιτικά αρμοδίων, ήτοι των υπουργών Χωροταξίας και Υποδομών, του δημάρχου Αθηναίων, του περιφερειάρχη Αττικής, αλλά και των σχετικών επιστημονικών και πνευματικών θεσμών: του Τεχνικού Επιμελητηρίου, του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου, του Πανεπιστημίου Αθηνών, της Ακαδημίας Αθηνών. Ολα αυτά τα ιδρύματα θα έπρεπε να έχουν κληθεί να καταθέσουν απόψεις, εκθέσεις, γνώμες, στρατηγικές, μελέτες σκοπιμότητας. Εξ όσων γνωρίζω, μπορεί και να μου διαφεύγει κάτι μεγάλο, δεν έχει προκληθεί τέτοια ώσμωση ιδεών.

Απεναντίας, σύμφωνα με την πλούσια αρθρογραφία (πλήθος άρθρων και στην «Καθημερινή») και σύμφωνα με προσφυγή πολιτών και αρχιτεκτόνων στο Συμβούλιο της Επικρατείας, δεν υπάρχουν ούτε ολοκληρωμένη κυκλοφοριακή μελέτη ούτε στρατηγική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων, για να μείνουμε στις απολύτως τεχνικές και μεθοδολογικές ελλείψεις.

Εχουμε γράψει πολλές φορές για τη σταδιακή εγκατάλειψη του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας, μετά το Ολυμπιακό 2004, και ιδίως μετά το κράχ του 2010, που προκάλεσε εμπορική ερήμωση της Σταδίου, των Χαυτείων, της Σόλωνος. Το βαριά πληγωμένο κέντρο δεν χρειάζεται ένα ακόμη έργο έξωραϊσμού, μια ακόμη διακοσμητική gentrification όπως αυτά που έγιναν στην Ομόνοια και στην Κουμουνδούρου και έσβησαν. Το κέντρο χρειάζεται αναζωογόνηση του εμπορίου, αφύπνιση των ισογείων καταστημάτων, μετάγγιση εργαζόμενου πληθυσμού σε υπουργεία και υπηρεσίες κοινωφελούς χαρακτήρα. Το κέντρο χρειάζεται ξανά ενεργούς πολίτες, εργαζόμενους και συναλλασσόμενους, όχι χασομέρηδες και άεργους σε τραπεζοκαθίσματα και νυκτερινά παρκάκια για νταραβέρι.

Το πτωχευμένο ελληνικό κράτος κλήθηκε να διοχετεύσει σε αυτόν τον αμφιλεγόμενο εξωραϊσμό καταρχάς 80 εκατομμύρια ευρώ, εν συνεχεία 120 εκατομμύρια, αντλημένα κυρίως από το ΣΕΣ 2014-2020. Ολοι γνωρίζουν ότι έργα τέτοιας κλίμακας ξεπερνούν κατά πολύ τον αρχικό προϋπολογισμό. Αλλά το ζήτημα δεν είναι τόσο τα χρήματα (που είναι και αυτό), αλλά η σκοπιμότητα, το μακροπρόθεσμο όφελος, οι ευρύτερες επιπτώσεις, η ιστορική συνέχεια, η πολιτική ευθύνη. Ποιος αναλαμβάνει την ιστορική και πολιτική ευθύνη της μεταμόρφωσης της Αθήνας· με ποιους όρους και ποιο σκεπτικό.

Δικαιοσύνη και Βουλή

Οι άνεργοι και ανασφάλιστοι συμπολίτες μας είναι ασφαλώς τα θύματα της κρίσης που πρώτα μάς έρχονται στον νου. Εντούτοις, τέσσερα χρόνια από την υπάγωγή της χώρας υπό επιτήρηση, διαπιστώνουμε ότι και η πολιτική ζημιά είναι μεγάλη. Το κύρος των θεσμών έχει πληγεί, οι διακριτές εξουσίες παλινωδούν, αντιφάσκουν, υποτάσσονται στην εκτελεστική. Η Βουλή και η Δικαιοσύνη βγαίνουν ηττημένες από την κρίση.

Πριν από λίγες μέρες, ο πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Σωτ. Ρίζος, στο καλοκαιρινό του μήνυμα, με λόγο ιδιαιτέρως δριμύ διαπίστωνε: «[…] ευρίσκεται σε εξέλιξη εκστρατεία καταπτοήσεως του Σώματος με αλλεπάλληλα δημοσιεύματα, τηλεοπτικές εκπομπές και άλλα μέσα ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Με αφορμή τις αποφάσεις του Μισθοδικείου και αιτία τις εσχάτως δημοσιευθείσες ακυρωτικές αποφάσεις του Δικαστηρίου. Η προπαγάνδα ασκείται κατά τρόπο οργανωμένο και δυνάμει μπορεί να βλάψει την ελευθερία κρίσεως των δικαστών και τελικώς να προκαλέσει ανήκεστες βλάβες στο δικαιοδοτικό έργο του Δικαστηρίου και σαφή μείωση και απίσχναση της αξιώσεως των πληττομένων πολιτών για έννομη προστασία.»

Βαριές κουβέντες, ανησυχητικές, ιδίως όταν λέγονται από τον επικεφαλής του ανώτατου διοικητικού δικαστηρίου. Οι συντετριμμένοι πολίτες όμως διερωτώνται με πίκρα: Ποια προστασία πρόσφερε το Σ.τ.Ε. κατά τις αλλεπάλληλες φοροεπιδρομές και οριζόντιες περικοπές; Ορθωσε το ανάστημά του μόνο όταν εθίγησαν υπερμέτρως οι αποδοχές των δικαστών· δυστυχώς δεν ακολούθησαν το παράδειγμα των συναδέλφων τους του Συνταγματικού Δικαστηρίου της Πορτογαλίας.

Πολλαπλάσια η ταπείνωση του Κοινοβουλίου. Νομοσχέδια ιστορικής σημασίας ψηφίζονται κατεπειγόντως, χωρίς συζήτηση για βελτιώσεις και αλλαγές, συχνά με κρυμμένες φωτογραφικές τροπολογίες, που ντροπιάζουν τους αδαείς υπερψηφίζοντες βουλευτές, έρευνες για ευθύνες υπουργών ματαιώνονται δια σκοπίμων καθυστερήσεων. Ολα αυτά πλήττουν το κύρος του νομοθετικού σώματος. Χειρότερα: τροφοδοτούν τη διάχυτη καχυποψία της κοινωνίας για τους πολιτικούς, την πολιτική, τους θεσμούς της δημοκρατίας. Ας μην πέφτουμε από τα σύννεφα όταν φουσκώνει το φασιστικό μόρφωμα, ακόμη και με την ηγεσία του στη φυλακή.

Το αδιέξοδο δεν είναι μόνο τακτικό

Η χθεσινή πολύωρη σύσκεψη των τριών πολιτικών αρχηγών επαναβεβαίωσε τις φυγόκεντρες τάσεις εντός της κυβέρνησης, οι οποίες ελάνθαναν και φανερώθηκαν με το βίαιο κλείσιμο της ΕΡΤ. Η ρήξη απεφεύχθη προσώρας, τουλάχιστον έως την Τετάρτη που θα ξανασυναντηθούν.

Η δελφική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας βοηθά σε αυτή τη φάση να μην αναδειχθεί κανείς νικητής και κανείς ηττημένος, εκτός ίσως της ΕΡΤ όπως την ξέραμε. Ο μεν πρωθυπουργός μπορεί να χρησιμοποιήσει τη δικαστική απόφαση για να διαμορφώσει μια ενδιάμεση πρόταση για τη δημόσια ραδιοτηλεόραση, έτσι ώστε να μην ταπεινωθεί δια της πλήρους αναδιπλώσεως, αλλά και να αφήσει περιθώρια επαναπροσέγγισης στους κυβερνητικούς εταίρους. Οι δε κ. Βενιζέλος και Κουβέλης μπορούν να συνεχίσουν να εμφανίζονται σταθεροί στις θέσεις τους, τόσο για την ΕΡΤ όσο και για τη γενικότερη λειτουργία της συγκυβέρνησης. Αρα χθες έκλεισε τον ενιαύσιο κύκλο της η τρικομματική κυβέρνηση συνεργασίας, που συγκροτήθηκε τπν περασμένο Ιούνιο, και την Τετάρτη θα γνωρίζουμε είτε το νέο κυβερνητικό σχήμα είτε τη νέα εκλογική περιπέτεια.

Τόσο απλά; Οχι βέβαια. Ο σφοδρός αιφνιδιασμός του κ. Σαμαρά, την περασμένη εβδομάδα, ανέτρεψε την ούτως ή άλλως ασταθή ενδοκυβερνητική ισορροπία και ό,τι κι αν συμβεί εφεξής το τραύμα της ρήξης θα είναι ορατό. Η κυβέρνηση δεν μπορεί να αντιμετωπίσει, ακόμη και τεχνικά, πόσο μάλλον πολιτικά, το πλήθος και τη βιαιότητα των μεταρρυθμίσεων για τις οποίες έχει δεσμευθεί έναντι των δανειστών. Το ατύχημα που εφοβούντο πολλοί έως τον Ιούνιο, συνέβη· και δεν ήταν το μαύρο στην ΕΡΤ, αλλά η παταγώδης αποτυχία στο πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων και η εξ αυτής αμαύρωση του καλού σεναρίου, αφενός, και η χρηματοδοτική τρύπα, αφετέρου. Η δέσμευση για 2.000 απολύσεις στο δημόσιο έως τα τέλη Ιουνίου, και άλλες πολλές μέσα στο έτος, ασκεί επιπλέον πίεση σε ένα κυβερνητικό σύστημα που ήδη αναπνέει στα όριά του.

Ο κ. Σαμαράς βρίσκεται σε αδιέξοδο. Η φυγή προς τις απαιτητές μεταρρυθμίσεις απαιτεί πολιτική αυτοδυναμία, που δεν την έχει. Ταυτόχρονα, η εφαρμογή των δημοσιονομικών περικοπών του μνημονίου προκαλεί εξακολουθητικά συρρίκνωση της εθνικής οικονομίας και κοινωνικό πόνο. Ο πρωθυπουργός δεν μπορεί να εφαρμόζει επώδυνες αλλαγές χωρίς να προσφέρει μια υλική, απτή ανακούφιση, σαν αντιστάθμισμα. Ταυτόχρονα, όπως δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αγνοεί τις βουλήσεις του ξένου παράγοντος, ιδίως των δανειστών, έτσι δεν μπορεί να αγνοεί ή να περιφρονεί τους κυβερνητικούς εταίρους του. Αυτό είναι το, ασφυκτικό πράγματι, πλαίσιο τακτικών κινήσεων.

Η κατάσταση όμως είναι ακόμη πιο ασφυκτική στο μακροπολιτικό πεδίο. Το βαθύτερο πρόβλημα είναι η αδυναμία συγκρότησης ενός λόγου, μιας πράξης και ενός οράματος, που να μπορούν να πείσουν, να ενώσουν και να συνεγείρουν επί μιάς ελαχίστης κοινής βάσεως τον χειμαζόμενο ελληνικό λαό, ιδίως τα τμήματά του που έχουν πληγεί καίρια από την κρίση, αλλά και όσα τμήματα απειλούνται. Η τέτοια στρατηγική και διανοητική αδυναμία διατρέχει εγκάρσια όλο το πολιτικό φάσμα, με διαφοροποιήσεις. Η χώρα διαθέτει ανθρώπινες δυνάμεις και φυσικούς πόρους, διαρκώς κερματιζόμενα, διασπαθιζόμενα, σπαταλούμενα. Η χώρα παραμένει παραπαίουσα.